چهار باغ هرات؛ باغسرا و دارالحکومه ویران شده

نوشته: نوراحمد کریمی
قرن نهم هجري از لحاظ پيشرفتهاي علمي، ادبي و صنعتي از اهمیت خاصی نسبت به سایر دوره های تاریخی در این دیار برخوردار است. در این قرن هنرهاي زيبا به اوج ترقي رسيد. اميرزادگان تيموري که عاشق هنر بودند و خود نيز از هنرمندان بزرگ محسوب مي‌شدند، رشد و ترقی هرات را به حد اعلي رساندند.
قبل از این نیز آوازه و شهرت هرات به درجه عالي ظرافت رسيده بود.  چنانچه به قول عروضی سمر قندی (هری را به بهشت مانند کردی . بلکه بر بهشت ترجیح نهادی و از بهار چندین زیادت آوردی. ) علت آن این بود که هوای هرات خوش بود و باد سرد و نان فراخ و میوه های بسیار و مشمومات فراوان … و انگور در غایت شیرینی داشت و باغ های آن ( هر یکی چون بهشت اعلاء ) می نمود.
همین موقیعت شایسته و آبادی و سرسبزی و خرمی و فراوانی نعمات و باغ و بوستان های دل انگیزی که امیر نصر ابن احمد سامانی (301-331  هجری قمری ) شیفته این دیار گردیده و مدت چهار سال در این شهر اقامت گزید.
دولت شاه سمر قندی از قول خواجه حمد الله مستوفی در تاریخ گذیده علاوه می کند که امیر نصر ابن احمد سامانی را چون ممالک خراسان مسلم شد و بدار الملک هرات رسید، باد شمال و هوای با اعتدال آن شهر جنت مثال امیر را ملائم تب افتاد… و امیر را دار الملک بخارا که تخت گاه اصلی آن خانه آن است، از خاطر محو شد…
اینها همه بیانگر این واقعیت است که شهر هرات و حوالی آن از باغ های زیبا و سر سبز و تفرج گاهای دل انگیز و با صفا بهره مند است که یکی از این باغ های سر سبز و زیبا بنام باغ عدنانی، محل اقامت و استراحت مسعود فرزند سلطان محمود غزنوی بوده است
هرات، باغ‌ شهر خراسان قدیم
باگذشت پنج قرن از آن واقعه، شاهرخ میرزا هرات را مركز حكومت خود قرار داد و در آبادي و توسعه اين شهر كوشيد. چنين بنظر مي‌رسد كه ايجاد خيابانها، گردشگاهها و چهار باغ ها در شهرهايي مانند بلخ و هرات و بخارا و مشهد و اندجان و قندوز نيز در همين قرن تاريخي و توسط اميرزادگان تيموري واقع گرديده است. زيرا ضمن بررسي تاريخ همين دوره بنام چهارباغ در بعضي شهرها از جمله هرات برمي‌خوريم. مانند چهارباغ ابراهيم سلطان ميرزا در بلخ و چهارباغ امير مزيد ارغوان در بيرون شهر بلخ و چهارباغ حافظ‌ بيك  در اندجان و چهارباغ خسرو شاه در بيرون شهر در قندوز و چهارباغ ميمنه و چهارباغ ميرزا شاهرخ نزديك به دروازه بخارا.
در این میان هرات  به لحاظ وجود باغ های فراوان، به باغ‌ شهر معروف و مشهور بوده‌ و گزارش‌های تاریخی از وجود باغ‌های متعدد در این ولایت حکایت دارد. و چهارباغ هرات که شهرت آن به وجود مقر حکومتی در آن بوده است، نیز بارها مورد توجه مورخان قرار گرفته است.
وجه تسمیه چهار باغ:
نام چهارباغ از دو کلمه «چهار» و «باغ» ترکیب شده است و این کلمات از جایگاه والی در فرهنگ اسلامی و ادبیات نوشتاری و شفایی ساکنان این دیار برخوردار است.
بسیاری عدد «چهار» را عدد رمزآمیز بر شمرده که حرف و حدیث های فراوانی با خود به همراه دارد و از جانب دیگر واژه «باغ» نیز تداعی‌کننده بهشت است.
دروازه ‌های چهارگانه شهرها، چهار سوق شهر قدیم، چهار منظر و جهت جغرافیایی، چهار فرشته مقرب، چهار کتاب آسمانی، چهار ستون آسمان و بدن، چهار اقلیم ، چهار خلفای راشیدین، چهار باغ و امثال آن، جایگاه مهم عدد «چهار» در گذشته و حال را نشان می دهد.
نقش و جایگاه چهار باغ در فرهنگ اسلامی:
« واژه باغ نیز در تاریخ جایگاهی مهم دارد. این واژه که در متون ادبی قدیم و نو  به کار رفته است، در باورهای مذهبی به آغاز خلقت آدم و حوا در بهشت اشاره دارد. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد باغ‌ های معابد در بین‌النهرین و مصر رونقی ویژه داشته‌اند. وعده خداوند به مومنان در قرآن که در آن ۲۸ بار به بهشتی اشاره شده که در آن نهرها جاری است، نیز به ارتباط باغ و بهشت اشاره دارد.»
امروزه ضمن آنکه با نامگذاری خیابان غربی مسجد جامع هرات و جاده های فرعی آن به چهار باغ و زرنگار، سبب یاد آوری شکوه و منزلت این منطقه از دست رفته شده است، بلکه اسامی قریه جات چهارباغ فیروزه و چهار باغ ترکها در ولسوالی انجیل یاد و خاطره چهار باغ های سبز و خرم ادوار گذشته این شهر و دیار را برای همیشه زنده نگاه میدارد.
چهارباغ هایی که ضمن پیوست ناگسستنی با فرهنگ ما، به باغ های سبز و خرمی اطلاق می شدند که به وسیله دو مسیر عمود بر هم به چهار قسمت تقسیم گردیده و جوی آبی از میان این دو مسیر می گذشت و در اطراف آن درختان بلند خودنمایی می کرد. در گوشه گوشه چهارراه به میان آمده ، درختان میوه و گل به مشاهده می رسید و زیبایی و طراوت در همه جای باغ موج می زد.
چهار باغ هرات نیز به همین گونه در دل شهر قدیم و در غرب مسجد جامع بزرگ شهر به عنوان یکی از جلوه های باشکوه و دیدنی خودنمایی می کرد.. باغی که در کنار نهال های بیشمار و طبیعت سبز موجود در آن، مجموعه ای از ساختمان های زیبا از جمله خانه زرنگار را نیز در خود جای داده و جلوه ای خاصی به شهر قدیم هرات بخشیده بود.
این باغ  بصورت مجموعه ای از عمارت های باشکوه یک تا دو منزله در زمان وزیر یارمحمد خان الکوزی – 1250 در آمده بود که با فضای زیبا و چشم نواز و بناهای شکوهمند خشتی، تمامی ادارات دولتی را در خود جای داده و بیش از شش دهه، روز های خوشی را برای حاکمان وقت، مهمانان رسمی، ماموران حکومتی و مراجعین به دربار حکومتی رقم زده بود.
قرارگیری چهار باغ  در مرکز شهر قدیم  و همجواری اش با مسجد جامع بزرگ شهر و قعله تاریخی تاریخی اختیارالدین  می توانست، دلیل قابل قبولی در نزد وزیر یار محمد خان الکوزی  جهت ساخت تشکیلات حکومتی در آن باشد.
حدود اربعه چهار باغ:
یكی از دروازه های ورودی چهار باغ ، در جنوب شرقی قلعه اختیار الدین و در بخش پر ازدحام پایحصار هرات واقع بود. چهار باغ از شمال با پایحصار و قلعه اختیار الدین، از شرق با مسجد جامع بزرگ شهر، از غرب با بازار ملک و مسجد سعدیه و از جنوب با چهار سوق و حوض بزرگ شهر قدیم  همسایگی داشت.

کوچه چهار باغ:

کوچه چهار باغ از جنوب شرقی پایحصار و قلعه اختیار الدین  – ارگ آن وقت هرات- و اقامت گاه سپه سالار قومندان عسکری ولایت شروع می شد، پس از عبور از عمارت داگ خانه ( پسته خانه و تلیفونخانه ) و گذشتن از چند پیچ و خم دیگر، به مسجد و مزار حضرت سلطان سید احمد کبیر (رح)  می رسید و بعد از عبور از مسجد، عمارت های جداگانه کوته والی (قوماندانی)  و توقیف خانه در شمال کوچه واقع بود . دروازه ورودی چهار باغ نیز در میان دالان های جنوبی آن  قرار داشت و البته این کوچه تا دروازه های شمالی مسجد جامع بزرگ شهر هرات امتداد می یافت.
برای رسیدن به چهار باغ  باید از درون همان دالان های به هم پیوسته که در جنوب کوچه و مقابل کوته والی (قوماندانی)  واقع بود، می گذشتند. در انتهای دالان دروازه نسبتا بزرگ باغ قرار داشت.
پیشینه تاریخی عمارت سازی در چهار باغ
طبق مشاهدات بعضی از کهنسالان این شهر و دیار، درختان تنومند سرو، سپید دار و اشجار میوه در جای جای باغ قد بر افراشته و اقسام گل های رنگین عطر و بوی خاص به فضای چهار باغ و اطراف ماحول آن می دادند.  صدای پرندگان از هر سو شنیده می شد و موسیقی طبیعت  خروش جوی بار های روان در جویچه های چهار باغ نوای گوش نوازی را می نواخت.
چهار باغ که در وسط شهر قدیم جا خوش کرده بود، طی چند قرن، قصه های فراوانی را به خود دیده بود.
طبیعت چشم نواز این باغ، پیوند ناگسستنی با عصر تیموریان هرات داشت و اشجار فراوانی در آن غرس گردید. تا آنکه در دوره وزیر یارمحمد خان الکوزی، به اقامتگاه فامیل نائب الحکومه و شعبات دولتی اختصاص یافت.
وزیر یارمحمد خان الکوزی اولین بنای حکومتی که به قرارگاه دارالحکومه معروف بود، در آن ساخت. سپس محمد سلیمان خان نائب الحکومه وقت هرات در سال 1335 هجری قمری  بنای با شکوه حرمسرا  را در دو منزل و در جنوب آن بنیان نهاد. از دیگر بنا های ساخته شده و تعمیرات انجام شده  در این باغ مربوط به تزئین  خانه زرنگار میشد که توسط سعد الدین خان نائب الحکومه هرات در سال 1350 هجری قمری صورت گرفت.
چهار باغ معروف به چهار باغ مقربان در ساحه ای به مساحت بیش از بیست جریب زمین، چندین عمارت و اداره دولتی به شمول دوایر نائب الحکومه، محاکم، مستوفیت، موزیم، جریده اتفاق اسلام و… را در خود جای داده بود.
دارالحکومه:
عمارت اصلی چهار باغ  که محل دیوان و دفتر منشی و تحریرات نائب الحکومه هرات بود، در سمت جنوب باغ و در مقابل دروازه اصلی ورودی موقعیت داشت. گویا این بنا اصلی در عصر اقتدار وزیر یار محمد خان الکوزی در 1250 هجری قمری تعمیر و یا هم تزئین مجدد یافته است.
این عمارت شامل دو طبقه بود و هر کدام شامل چندین اتاق و يک ايوان سرپوشیده راهرو مانند که پنجره های دروازه مانند آن در آن باز می شد.
عناصر معماری هرات و خشت های سفید چهار گوش در جای جای عمارت به چشم می خورد. شیشه های رنگین ، آیینه کاری ، گچ بری های زیبا و رنگ آمیزی های دلپذیر گوشه گوشه ی عمارت را آراسته بود.
کسی معمار این عمارت را به درستی نمی شناسد و متاسفانه نامی از او بر جای نمانده است. اما مشابه این تعمیر، عمارت بجا مانده ریاست زراعت در جنوب خیابان خواجه علی موفق است که زیبایی خیره کننده آن بعد از بازسازی دوباره  به چشم می خورد.

سراچه زرنگار:
بعد از عبور از عمارت دارالحکومه نوبت به مهمترین بخش باغ می رسد که با ظرافت و دقت هرچه تمام تر هنرمعماری، چوبکاری، نقاشی و آینه کاری را به نمایش گذاشته بود.
سراچه زرنگار که به عنوان مهمانسرا به شمار می رفت، مکانی برای ملاقات های خصوصی و شخصی نائب الحکومه بود.
در سراچه زرنگار انواع نقاشی ها، مینیاتوری، گچ بری، شیشه کاری، نجاری و خطاطی به چشم می خورد.
این سراچه در دو منزل و منزل فوقانی دارای برنده های موزون و اتاق ها  دهلیز های بود که سقف آن چوبین و منقش و در و دیوار ها و طاقچه ها و آئینه ها انواع گچ بری و رنگ آمیزی داشت و حواشی نجاری های آن با تزئینات هنری رنگین آراسته بود.
حرمسرای چهار باغ:
در انتهای جنوبی باغ  عمارت حرمسرا و محل  نشیمن فامیل نائب الحکومه قرار داشت که  سراچه زرنگار به عنوان مدخل ورودی آن بود.
این عمارت وسیع نیز در دو منزل بناء شده بود و به دلیل نوع تزیینات، باغچه کاری ها و حوض کلانی که در وسط آن واقع شده بود،  از زییایی خاصی برخوردار بود.
حرمسرای وسیع واقع جنوب این سراچه نیز دو منزله و مخصوصا امارت شمالی آن بصورت عالی منقش بود و در صحن آن باغچه ها و حوض آب جاری داشت.
سلام خانه:
در صحن چهار باغ، سلام خانه بزرگی به طرز شکوه مند عرض اندام نموده بود  و دارای برنده های عالی با ارتفاع 1.5 متر از زمین بود.
این سلام خانه نیز  در دوره کار محمد سلیمان خان نائب الحکومه هرات در سال 1335 هجری قمری آباد شده بود که در آن اجتماعات و ضیافت های بزرگ ایام عید و مجالس فوق العاده حکومتی  تشکیل میشد.
سلام خانه هرات دقیقاً  در قسمت غرب چهار باغ واقع بود و طرح معماری زیبایی داشت.
این عمارت مراسم سلام و شرفیابی مهمانان داخلی و خارجی و دیدارهای رسمی زیادی را به خود دیده بود.
دوایر محاکم عدلی:
دوایر محاکم عدلی در ضلع شمالی چهار باغ  قرار داشت و  دفاتر ( مرافعه اصلاحیه، حقوق و جزا) در کنار هم بودند.
اتاق بزرگ محکمه مرافعه در وسط عمارت محاکم به عنوان محل کار قاضی القات شهر بود  که گنبد مرتفع و دایروی شکل این اتاق نیز خودنمایی می کرد و  از طریق بادگیر وسط آن در تابستان، وزش باد 120 روز هرات به درون اتاق می رسید و هوای اتاق را برای همه خوش گوار می نمود.
موزیم هرات
همچنان در جوار عمارت محاکم، سالون بزرگی قرار داشت  که ستون های بلند و گچبری شده آن، به گونه دلپذیری خود نمایی می کرد.  این سالون از سال 1302 خورشیدی ، اولین موزیم هرات شد و در آن  آثار تاریخی این شهر و دیار  به ابتکار شجاع الدین خان وزیر امنیه و رییس تنظیمی هرات به نمایش در آمد.
در این موزیم سنگ نفیس و بی نظیر هفت قلم گازرگاه و دیگ بزرگ فلزی مسجد جامع هرات و سنگ نوشته مرمری کتیبه بنا مصلی تیموری ( مدرسه گوهر شاد   ) و صد ها آثار گرانبهای هنری و تاریخی دیگر  گرد آوری و به نمایش گذاشته شده بود.
زمان بازدید متعلمین معارف  از موزیم و چهار باغ آنهم  بگونه رایگان روز های پنجشنبه هر هفته بود. اما سایرین نیز در روز های دو شنبه و جمعه با اخذ تکت می توانستند بدون دغدغه از آثار موجود در موزیم و قسمت های مختلف چهار باغ  بازدید کنند.
دروازه ورود به مسجد جامع:
در شرق چهار باغ ظاهراً امارت و اتاقی وجود نداشت و صرفاً از طریق دروازه ای کوچک به داخل مسجد جامع هرات راه داشت.
در آن روزگار در صحن مسجد جامع یک حوض سرگشتاده ده در ده متر برای وضوح نمازگران و مامورین دوایر دولتی و امارتی از خشت سفید به شکل عالی وجود داشت.
دیوار های شمال ، جنوب و شرق چهار باغ  با تزئینات گچ بری سفید بر زمینه ای سرخ با رواق ها و رواقچه ها و گل برگ های نفیس آراسته بودند.
محوطه بیرونی چهار باغ:
صحن چهار باغ مطابق با نام آن به چهار باغچه  مربع شکل تقسیم شده بود  و در وسط صحن چهار باغ حوض بزرگ هشت ضلعی مملو از آب روان وجود داشت
در دو طرف چهار خیابان منتهی به حوض درختان سرسبز قد برافراشته و بر روی رهگذران سایه می انداختند. هر چهار باغچه با گل های زینتی و زیبا آراسته بودند .
چندین باغبانان در باغچه ها به مراقبت از گل های رنگین مصروف بودند. آنها نهال های تازه مینشاندند و میپروراندند و به قول مرحوم محمد علم غواص: « بوته های نسرین و درختان ناج و کاج و سفید دار در طراوت زینت چهار باغ می افزود.»
در محوطه ی باغ گاهی برنامه های خاصی مانند محافل فرهنگی، هنری و اجرای موسیقی برگزار می شد .
دروازه جنوب شرقی چهار باغ
چهار باغ هرات علاوه بر دروازه اصلی ، دروازه کوچکی هم در ناحیه جنوب شرقی داشت که در اوقات رسمی روزانه، باز میشد.
نزدیک به این دروازه، دفاتر مستوفیت و مدیریت خارجه هرات بودند و بعد از تاسیس  جریده ای اتفاق اسلام ، شعبه ای نیز به فعالیت های مطبوعاتی اختصاص یافت.
بدین ترتیب در گذر زمان، عمارت های کوچک و بزرگ زیادی  در مجموعه چهار باغ هرات ساخته شد که هر یک عظمت و زیبایی خاصی را به نمایش می گذاشتند.
ویزانی چهار باغ:

( چهار باغ بعد از ویرانی )

—————————

لاکن متاسفانه پس از توسعه شهر جدید به سمت اراضی شمال شرق هرات و انتقال ادارات حکومتی به عمارت های نوساخت در اطراف خیابان خواجه علی موفق و تطبیق پلان جاده سازی در شهر قدیم -1314 ش-، از اين باغ خوش منظر و فرح آور هم مانند بسیاری از آثار باستاني این شهر و دیار چيزي باقي نماند. حوض هشت ضلعی آن مدفون ، تعمیر های باشکوه آن ویران و نقاشي‌هاي طاقنماها و ديوارها محو و نابود گردید. از همه بدتر آنكه با احداث جاده غربی مسجد جامع هرات ( لیلامی های کنونی) – 1324 –  در دل شهر قدیم و در مرکز چهار باغ ، خسارت جبران ناپذيري به پیکره فرهنگ و هنر این شهر و دیار وارد آمد و خانه مجلل و باشکوه زرنگار به ویرانه تبدیل شد.
درختان سرو كهنسال كه موجب ابهت و شكوه اين چهار باغ قديمي بود و برزمين آن سايه مي‌انداخت، همه از ريشه درآورده شد و به بهاي نازلي به فروش رسید.
نوت:
تشخیص چهار باغ در موقعیت های فعلی شهر هرات:
چهار باغ و عمارت دولتی اطراف آن که از سال 1314 به طرف متروک شد ن به پیش می رفت،  در سال 1324 شمسی با احداث جاده وسیع غربی مسجد جامع هرات ( جاده لیلامی های ) که از وسط چهار باغ به بازار ملک امتداد یافت به کلی منهدم شد و دفتر املاک دولتی وقت نیز اراضی باقی مانده را به بهاء کم به متقاضیان به فروش رسانید و به تدریج ساحه چهار باغ به منازل شخصی و مارکت ها و دوکان ها بدل شد و ابناء های نفیس و تاریخی با گذشت زمان نابود و ناپدید گشت.
اکنون در محل طویله چهار باغ، امین مارکت، در محل قوماندانی، لیسه ملکه جلالی، در محوطه حرمسرا مدرسه علمیه و مسجد جامع صادقیه و در دیگر جاها، عمارات ها و مارکت های شخصی بنا شده است.
منابع:

• صدیقی ، داکتر جلال الدین( باغ عدنانی ) هرات باستان (مسعود رجایی) میزان – حوت 1360-8-9 .
• غواص، محمد علم ( چشمدیدها، چهار باغ ) هرات باستان (مسعود رجایی) میزان – حوت 1360-8-9 .
• اخی کرخی هروی، محمد وزیر- هرات در عهد ملکیار. هرات- .1390.- احراری.
• فرهنگ ده خدا
• مصاحبه ها و گفتگو ها با شخصیت های کهنسال