کهسان

نام ولسوالی: کهسان

ولسوال بر حال: امین‌الله غوریانی / 0795646450

موقیعت: غرب ولایت هرات

حدود اربعه:

• شمالاً با ولسوالی گلران محدود می باشد.
• جنوباً به ولسوالی غوریان می رسد.
• شرقاً با ولسوالی زنده جان همسایگی دارد .
• غرباً با جمهوری اسلامی ایران هم سرحد است.

جاذبه های دیدنی: 

• هریرود از وسط این ولسوالی می گذرد.
• بندر اسلام قلعه در غرب این ولسوالی و در منطقه دوغارون موقعیت دارد و همه روزه هزاران نفر از هر دو کشور از این ناحیه در رفت و آمد می باشند..

مسیر های منتهی به ولسوالی:

• شهر هرات- فلکه مولانا عبدالرحمن جامی به سمت شاهراه هرات اسلام قلعه .

کهسان (کوسویه)؛ رد پای نخستین فیلسوف آریانا، سرزمین تصوف و عرفان، گنجینه‌ای از هنر معماری!

هرات سرزمینی دوست‌داشتنی و خودمانی در همسایگی آفتاب، دیاری زیبا با تاریخی احساس‌برانگیز و مرکز دانش و فرهنگ اسلامی است. هرات یا هریوا سرزمینی از خطه‌ی غرب که همیشه گرم و با صفا است. این سرزمین با داشتن مردمی شیرین گفتار و شیرین رفتار و سخت‌کوش و بردبار و نگهدارنده‌ی آثار و اماکن تاریخی که می‌توان آن‌ها را موزیم‌های زنده به‌شمار آورد، می‌باشد.
کهسان یا کوسویه که از توابع دیرین‌سال فوشنج باستان بوده و تاریخی بس دراز دارد، یکی از ولسوالی‌ها (شهرستان‌های) هرات است. هرگاه در باره‌ی واژگان کوسویه، کوسون، کوسان، کهسان و کلمات نزدیک به آن تحقیق شود، به‌نتایج متنوع دست می‌یابیم. مؤرخین و جغرافی‌نگاران در سده‌های مختلف، اصطلاحات مختلفی را در مورد این منطقه به‌کار برده‌اند. در تاریخ عالم‌آرای شاه طهماسب کلمه‌ی “کوسو”، در تاریخ عالم‌آرای نادری اصطلاح “کوسان” و در عین‌الوقایع واژه‌ی “کوسویه” دیده می‌شود.
معنای کهسان، کوه‌مانند است و از نگاه لغوی واژه‌ی (کوسان – گوسان)، به زبان پهلوی خنیاگر است. همچنان کوسیان یکی از اقوام کهنی بودند که پیش از مهاجرت آریایی‌ها در غرب فلات پارس زندگی می‌کردند. قدیمی‌ترین مراجعی که در آن‌ها ذکر کاسیان یا کوسیان به‌عمل آمده، متون مربوط به قرن بیست و چهارم قبل از میلاد است و این اسم به‌شکل کوسایوئی هم توسط استرابون یاد گردیده است.
در این مورد در مجله‌ی سخن آمده است: “پیش از مهاجرت بلوچ‌ها به بلوچستان، قوم کوس در آن ناحیه می‌زیستند و به‌همین جهت تا اواسط دوره‌ی ساسانیان به این منطفه کوسون می‌گفتند”. در تاریخ‌های باستان از کوس، کسیان و کوسیان مکرر یاد شده است. همچنان در این باب آمده است: “بلوچ‌ها پس از رسیدن به دامنه‌های کوه بارز، کوسون‌ها همسایه و پسان‌ها هم‌پشت شدند”. قابل یادآوری است که اهالی بومی کهسان تا هنوز این واژه را به‌شکل کوسون تلفظ می‌کنند که صحیح بوده و ما را به ریشه‌ی اصلی کلمه رهنمون می‌شود.
آنچه که این منطقه را طراوت و تازگی می‌بخشد، هریرود بوده که ابتدا از جنوب این ولسوالی عبور نموده و از مرکز آن فاصله‌ی چندانی ندارد، لیکن در حوالی اسلام‌قلعه جهت خود را به‌سوی شمال تغییر داده و در سمت غرب کهسان جریان پیدا می‌کند.
کهسان در غرب هرات واقع شده، مرکز این ولسوالی، شهر کهسان است. این ولسوالی ١١۶ کیلومتر از شهر هرات فاصله دارد و عموماً بیابانی است. ارتفاع مرکز آن از سطح دریا ٧۴٠ متر، و مساحت آن ۴٨٨٢ کیلومتر مربع می‌باشد.
خط ارتباطی هرات – اسلام‌قلعه یک مرکز مهم تجارتی افغانستان محسوب می‌شود. طول این شاهراه از هرات تا بندر اسلام‌قلعه (سرحد ایران) و مرز دوغارون ١٢۴ کیلومتر است. قیرریزی این جاده در سال ١٣۴٢ خورشیدی شروع، و در سال ١٣۴٧ ختم شد. این شاهراه در جریان جنگ تخریب شد و اما کار اسفالت مجدد آن پس از سقوط طالبان ذریعه‌ی جمهوری اسلامی ایران آغاز و در سال ١٣٨٣ به‌اتمام رسید.
حدود اربعه کهسان: در شمال ولسوالی گلران، در جنوب غوریان، در شرق زنده‌جان و در غرب آن جمهوری اسلامی ایران واقع شده است. همسرحدی کهسان با ایران و وجود بندر تجارتی اسلام‌قلعه در مرز افغانستان و ایران، به کهسان موقعیت سوق‌الجیشی داده است.
آنچه که نظر همه کاوشگران، پژوهشگران و محققان بر این ولسوالی جلب توجه نموده، قدامت تاریخی ۴۴٠٠ ساله‌ی کهسان، و در عین حال ردپای نخستین فیلسوف آریانا، یعنی حکیم جاماسب، داماد زرتشت و وزیر گشتاسب‌شاه است که در این ولسوالی نشو و نما نموده و ٢۶٠٠ سال پیش وفات یافته و در کهسان مدفون است. از طرفی به باور برخی نویسندگان و پژوهشگران فرعون و هامان از همین منطقه بودند. بنابه نوشته‌ی حمدالله مستوفی در کتاب‌اش نزهة‌القلوب در باب فوشنج می‌نویسد: “فوشنج، بوشنج یا پوشنگ، از اقلیم چهارم، طولش (٩۴ درجه و ۵ دقیقه) و عرض آن (٣۴ درجه و ۵۵ دقیقه)، شهر کوچکی‌است. قصبات کوسویه، خسروگرد، روج و اشکیدبان داخل آن ولایت است. گویند فرعون که در زمان حضرت موسی(ع) در مصر بوده، از آنجاست و هامان هم که وزیر اوست هم از آنجاست و نیز گویند که جاماسب حکیم در کوسویه مدفون است”.
مهم‌ترین حوادث تاریخی کهسان، لشکرکشی شاهزاده تولی‌خان است که بالای حصار و قلعه‌ی توی و کوسویه حمله نمود و نیز لشکرکشی شاهزاده دوا بن براق به کوسویه است که در سال ۶٩۵ قمری صورت گرفت و در آن ٧٠٠ مرد نامدار و چهار امیر بزرگ از سپاه شاهزاده دوا بن براق چنگیزی به قتل رسید و قلعه‌ی کهسان به آتش چنگیزیان سوخت.
کهسان دارای ۵٠ دهکده و قصبه و ١۵٠٠٠٠ نفر جمعیت است. زبان عمومی اهالی کهسان فارسی (دری)، و عده‌ای از مردم به زبان پشتو نیز صحبت می‌کنند. مذهب اهالی کهسان حنفی است و مردمان اسلام‌قلعه نیز اهل تسنن و حنفی مذهب‌اند. بندر اسلام‌قلعه به شهرستان تایباد ایران نزدیک است، بدین مناسبت برخی مردم اسلام‌قلعه با مردمان تایباد خویشاوند هستند. نام قدیمی اسلام‌قلعه، کافرقلعه بوده، با وجود تحقیقات و پژوهش‌های زیاد، هیچ منبع و سندی نیافتم که نشان دهد “اسلام‌قلعه کنونی” اضافه از یکصد سال بیشتر قدامت داشته باشد و گویا نام این منطقه در زمان امیر عبدالرحمن‌خان همزمان با کافرستان که به نورستان تبدیل شد، کافرقلعه نیز به اسلام‌قلعه تبدیل گردید. البته در کافرقلعه رباطی بزرگ مانند خوش‌رباط وجود داشته که آن‌را به‌‌نسبت غایت استحکام، کافرقلعه می‌گفتند که چند سال پیش آن رباط تخریب شد. همچنان در منطقه‌ی اسلام‌قلعه غاری موجود است که این غار به گنبد گاوچران هرات که بر سر چهار راه خیابان، نزدیک به پُل جوی‌نو وجود داشته، وصل می‌گردد.
همچنان تپه رادار و دو قلعه‌ی نظامی در منطقه کافرقلعه سابق، از جایگاه تاریخی خاصی برخوردار است.
در منطقه‌ی کهسان زراعت و مالداری نقش عمده‌یی دارد و بیشترینه‌ی اهالی به این دو سکتور اشتغال دارند. در مرکز کهسان بازار تقریباً کوچکی وجود دارد که از سیمای آن بوی پارینگی به‌مشام می‌رسد. در منطقه‌ی گمرک اسلام‌قلعه نیز در دو طرف سرک، بازاری است که در آن تعداد دوکان‌های کافه و سماوارها خیلی بیشتر از بازار تخت کهسان می‌باشد، در این بازار از اموال مصرفی، نفت و گاز ایرانی مملو است.
همچنان مصروفیت عمده‌ی دیگر در این منطقه‌ همان معاملات غیررسمی و قاچاق از جمله تریاک و مشتقات آن در بین برخی از مرزنشینان ایرانی و کهسانی است که از زمان سابق تا اکنون پردرآمدترین شغل بوده و جوانان زیادی از این طریق به‌کام مرگ رفتند.
معادن نفت و گاز در کهسان شهرت دارد که سروی ابتدایی نفت و گاز در هرات در زمان امان‌الله‌خان روی دست گرفته شد که در قسمت جینو (جوی‌نو) کهسان اثرات آن هویدا گردید. چاه اول در جینو به عمق ٧٠٠ متر حفر شد و دوباره توسط کارشناسان روسی بسته گردید. چاه دوم به عمق ١٠٢٠ متر حفر گردید که در چند متری چاه اول زده شد. همچنان در کهسان هرات ماده‌ی گلی به‌نام (ایورالیت و ارگلیت) موجود است که جهت برمه‌کاری چاه‌های نفت و گاز استعمال می‌شود. گفته می‌شود معدن متذکره تکافوی احتیاجات داخلی کشور ما را کرده می‌تواند.
کهسان زادگاه و پرورشگاه شخصیت‌های ناموری بوده که اوراق تاریخ را مزین ساخته‌است. در دهه‌ی ١٣٣٠ خورشیدی در این منطقه یک مکتب دهاتی موجود بود و در سال ١٣٣٨ مکتب ابتدایی مرکز کهسان تأسیس شد. در ادامه آن در دهه ١٣۵٠ مکاتب آتی در کهسان فعال شدند: مکتب متوسطه‌ی پسرانه و دخترانه در مرکز کهسان، مکتب ابتدائیه قزل‌اسلام، مکتب ابتدائیه اسلام‌قلعه، مکتب ابتدائیه احمدآباد، مکتب دهاتی بره‌کو، دهاتی بریچی، دهاتی جوی‌نو، دهاتی بنیاد و دهاتی کانه.
قرار آخرین تحقیق نگارنده در کهسان در سال ١٣٩۶ به تعداد ٢۵٧۴۶ نفر مصروف فراگیری علم و دانش هستند که از جمله، ١١٨١۴ نفر پسر و ١٣٩٣٢ نفر دختر و دارای ١٠ لیسه (٣ لیسه دخترانه، ۴ لیسه پسرانه و ٣ لیسه مختلط)، ١٢ مکتب متوسطه و ١٧ مکتب ابتدایی و نیز ٢ مدرسه‌ی علوم دینی در کهسان فعال هستند.
از شگفتی‌ترین نقاط کهسان می‌توان به گنبد عالی کهسان مشهور به گنبد گوهرشاد اشاره نمود. این گنبد در دوره‌ی تیموریان توسط گوهرشاد بیگم ساخته شد و به‌همین دلیل به اسم گنبد گوهرشاد شهرت یافته است.
موزائیک این آبده‌ی نفیس و قشنگ از خشت‌های لعابی تزیین یافته و در روی تمام موزائیک‌ها، رسم‌های نفیسی نقش و نگار گردیده که متأسفانه جاروب حوادث و جنگ‌های داخلی همه را روفته و در سال ١٣٧۴ خورشیدی توسط مؤسسه‌ی داکار با خشت پخته ترمیم گردیده تا فقط از فروافتادگی بیشتر رهانیده شود.
این گنبد دارای ویژگی‌های خاص معماری قرن پانزدهم میلادی همراه بوده، و اتاق اصلی به‌گونه‌ی هشت ضلعی و دارای دو پوشش، مسجد، اتاق مقبره، قبه، ایوان، گنبد، با طاقچه‌های مستطیل‌شکل و طاقچه‌های نیمه هشت ضلعی و رواق‌های تزئینی همراه می‌باشد.
از دیگر آثار و آبدات نفیس کهسان می‌توان از تیرپُل نام گرفت. این پل پارینه به درازی ١٨٠ متر، به‌روی هریرود قرار گرفته و از سنگ و خشت پخته ساخته شده و تاریخ ساخت اولی آن به دوره‌ی تیموریان می‌رسد.
همچنان قلعه‌ی تاریخی و باستانی کهسان که در حمله‌ی چنگیز از بین رفت، مسجد حاجی علاء‌الدین، مسجد خواجه ولی‌محمد احراری، مسجد قدیمی خرقه شریف، خانقاه خواجه ولی‌محمد احراری، خانقاه خواجه محمدعمر لحافتی، خانقاه آقا عبدالرحمن‌جان احراری در قزل‌اسلام، تپه رادار در اسلام‌قلعه، آسیاب‌های بادی روستای احمدآباد، آسیاب‌های بادی قلعه حاجی علی‌شیر، آسیاب‌های بادی مرکز کهسان، حوض خشتی محل نائب‌ها، حوض خشتی قریه مصطفی‌بیک و حوض خشتی مرکز کهسان از دیگر جاذبه‌های تفریحی و شگفت‌انگیز کهسان است.
شاه نعمت‌الله ولی کوسوی (٧٣٠-٨٣٢ ق)، از مشهورترین شاعران و عارفان منطقه‌ی کهسان است. آباء و اجداد امجادش همه صاحب مقامات عالیه و از اهل مکاشفه و ریاضات و کرامات بوده، جدش در شهر حلب سوریه سکونت داشته و پدرش سید عبدالله از عربستان سعودی و حلب به خراسان (افغانستان) آمده و در قصبه‌ی کوسویه فوشنج (کهسان) رحل اقامت افکنده است. شاه نعمت‌الله ولی در کهسان متولد و بعد از رشد از آنجا به بلخ رفته و در کوه صاف ریاضت بسیار کشیده، چنان‌چه خود گوید:
ظاهرم در کهسان و باطنم در کوه صاف
صوفیان صاف را صد مرحبا باید زدن
از دیگر مشاهیر ادبی و فرهنگی کهسان می‌توان از خواجه معین‌الدین یا شمس‌الدین محمد کوسوی (٨۶٣ قمری)، شیخ ابن یمین کوسوی (٩٩٨ قمری) و “این ابن یمین را نباید با ابن یمین فریومدی سبزواری معروف صاحب قطعات، اشتباه گرفت”، مولانا ناصرالدین کوسوی (٨٢٨ قمری)، درویش صدرالدین کوسوی (٩١۴ قمری)، باحفص کوسوی، خواجه ابوبکر کوسوی، خواجه مسعود کوسوی و … نام گرفت.
همچنان از شاعران معاصر کهسان می‌توان از مرحوم عبدالغنی نیازی نام برد که در سالیان نه‌چندان دور در قدوس‌آباد کهسان وفات یافته‌است و اثر شعری‌شان به‌نام “شمعی در تاریکی” چاپ و منتشر گردیده است.
از کهن‌ترین و مشهورترین مزارات کهسان می‌توان از مزار حکیم جاماسب یاد نمود. جاماسب نام مردی دانشمند، دانا و خردمند که فرزند هوگوه، داماد زردشت، همسر پوروچیستا، جوان‌ترین دختر زردشت، و وزیر گشتاسب (یکتن از شاهان کیانی)، بوده، جاماسف، ژاماسب و جاماس هم گفته‌اند و نیز جاماسب را از نخستین فیلسوفان آریانا می‌دانند. تمام آثار جاماسب حکیم در باره‌ی ستاره‌شناسی، احکام، نجوم و کیمیا است. مهم‌ترین این آثار جاماسب‌نامه است که آمیزه‌ای‌‌است از احکام نجوم و پیش‌بینی‌های جاماسب و دو تحریر فارسی و عربی از آن موجود است. پسران حکیم جاماسب گرامی و هنگ‌اوروَش بودند. در زمان تیموریان بر مزار حکیم جاماسب گنبدی عالی ساخته شد و به‌همین دلیل به گنبد گوهرشاد نیز معروف است.
از دیگر مزارات کهسان می‌توان از مزار شاه نعمت‌الله ولی (هرچند در آثار شاه نعمت‌الله ولی که در ایران چاپ و منتشر گردیده، مزار او را در ماهان کرمان نوشته‌اند)، مزار خواجه محمد لحافتی، مزار ولی‌محمد احراری، مزار خواجه‌مراد، مزار میرقوام‌الدین، مزار آب‌مزار، مزار خواجه محمد سبزه‌پوش و … را نام گرفت.

نویسنده: حمیدالله کامگار

معل.مات دیگر پیرامون ولسوالی کهسان

ولسوالی کُهسان یکی از ولسوالی‌های ولایت هرات در شمال غرب کشور است. 
مرکز این ولسوالی شهر کهسان است. ولسوالی ۱۱۶ کیلیومتر از شهر هرات فاصله دارد و عموما بیابانی می‌باشد. اسلام‌قلعه یکی از گذرگاه‌های اصلی مرزی بین ایران و افغانستان در این ولسوالی قرار گرفته است.رودخانه هری رود از میان این ولسوالی می‌گذرد و فاصله زیادی با مرکز این ولسوالی ندارد. خشکسالی یکی از مشکلات عدیده این ولسوالی می‌باشد که کشاورزی که منبع اصلی درآمد این ولسوالی می‌باشد را با خطر مواجه کرده است.تقریبا ۶۰٪ زمین‌های کشاورزی سابق دیگر قابل استفاده نمی‌باشد.