جوی های ولایت هرات

در خطه وسیع هرات جویبارهای زیادی جریان دارد که کشتزاران آن را سیراب میکند . فن جوی کشی و نهرسازی در این ولایت باستانی سابقه بس دراز دارد و اکثر جوی های بزرگ هرات تارخ بسیار طولانی دارند ، چنانچه که اسطخری که در میانه قرن چهارم ه – ق از نهر برخوی ، نهر بارست ، نهر آذریجان ، نهر سکوکان ، نهر کمبراغ ، نهر غوسمان ، نهر کنک ، نهر سبقر و نهر انجیر یاد میکند و ابن حوقل د رصورت الارض مینگارد : نهر بارست که روستای گواسان ، سیاوشان ، مالن ، تیزان و … را سیراب میکند . نه ربرخوی که روستای سنداسنگ را مشروب میسازد . نهر آذریجان روستای سوسان س، نهر شکوکان روستای مشغله ، نهر کراغ روستان کوکان ، نهر غوسجان روستای کوک ، نهر کبک روستای غوتان ، کربکر و نهر سفر که روستای سوخین واقع بوشنج و شهرانجیر که شهر هرات و باغهای پیوسته بدان را که در راه سینان به اندازه یک منزل واقع است آبیاری میکند .

درباره شبکه آبیاری پارینه هرات رضا مایل هروی در مقدمه رسال طریق قسمت آب قلب مینویسد : کتاب اول آب پخش را در هرات مولانا نظام الدین شهید در سال 737 تدوین کرده است . همچنین گویند که د رعهد تیموریان نیز اصلاحات خوبی د رزمینه سیستم آبیاری هری به میان آمده که در برخی آثار به حکمت و کاردانی مولانا عبدالرحمن جامی اشارت شده است

به هر حال رساله طریق قسمت آب از قاسم بن یوسف ابونصرهروی تالیف سده دهم هجری بهترین منبع موثق در حصه شیوه آبیاری و آب پخشی پیشین هرات است . در این رساله درباره گونه تقسیم آب شعری نگارش یافته که نقل آن در اینجا خالی از لطف نخواهد بود .

بستن قلب هژده خانه شناس                  سه نفر کان بود ز روی حساب

چارخانه بود زبالاجئوی                     شش میان است و هشت پایان آب

هشت در طول وعرض هر خانه          بند انگشت تو ز روی صواب

گیرد این بند اولی زابهام                   پنگ دانگ گره زگز مر آب

لیکن از فوق جوی تا به میان            جو جوآمد زیاده تا شش باب

وز میان تا به هشت خانه بود           طسو طسو اضافه بر ابواب

بعد از توست آب پایان آب              که به نطره برند اولوالالباب

برهمین رفت اند استادان                توهمین نکته را نکو دریاب

شایان یادآوری است که شبکه آبیاری و سیستم کانال کشی هرات تا هنوز به همان شیوه قدیمی بوده و طی قرون اخیر نه تنها د رآن تغییر و تحول جدیدی پدید نیامده است ، بلکه سیستم پارینه یاد شده نیز دچار فرسودگی و تخریب شده است . از اینها گذشته خسارات و تخریبات جنگ اخیر بسیار سرسام آور است .

جویهای مشهور و تاریخی هرات بیشتر از هریرود کشیده و در بستر میدانهای زراعتی این ولایت جریان دارند . البته قابل یاددهانی است که جویهای دیگری نیز از رودهای ادرسکن ، کروخ و غیره جدا شده است . همچنان جویهای بزرگ جدا شده از هریرود هر کدام به شعبات متعددی تقسیم شده اند .

جویهای جدا شده از هریرود و رودهای دیگر

اوبه : جوی فنجان ، دهزیر ، لارکه ، اسفزار ، غواجه ، اوریج ، کرغوز ، جوی ناب ، سنگر بالا ، قندران ، بازار ، سراپرده ، مرغچه ، سبیره ، کرشک ، میرزا ، مغل ، ماراباد و بوریاباف

پشتون زرغون : نهر نوا، ماروا ، فوشکان ، کمبراق ، شافلان ، کشمیران ، شاینان ، دشت نیزان ، آبروی دختر ، کبکان و گلواز آب که از رود کبکان که شاخه هریرود است جدا شده و در اراضی سمت جنوب شافلان جریان دارند .

گذره : جوی معروف گذره ، گلبافها ، چهار کفترخان ، مالان ، جوی داداشان و تیزان

انجیل : جوی انجیل ، آلنجان ، کاربار ، جغرتان “، تلاب ، جوی نو ، کبرزان ، ساوه ، هفت قلب ، بازرگان ، بوشران و بعضی جویهای خرد و کوچک دیگر مانند جوی شغالیان ، جوی جعفرآباد ، صوفی آباد ، ده ازبک ، بیشه مختار ، ارباب آباد و غیهر

زنده جان : جوی معروف و قدیمی زنده جان ، جوب شکیبان و جوی شاده و اوغه

غوریان : جوی مشهور غوریان که به نام جوی شهر آباد معروف است و به شاخه های متعدد تقسیم است

کروخ : جویهای معروف کروخ از رود کروخ جدا شده اند . مانند جوی قلعه شربت ، قلعه آخندزاده ، کروخ ، مدیس ، دهنه غار ، مجغندک ، ترینا ، ماش ، اشکنجه ، مردان ، ملانور ، پاشتان ، علی اوغان ، ده زرک ، جویهای متذکره نسبت به جویهای مشهور هرات که از هریرود کشیده شده خردترند

اسفزار : جوی سنگ سیاه ، فج ، اوکل ، کاه ، مندیل ، مزار دهزه ، ملا اسپنج ، پشت شهر ، نصرآباد ، امارت ، پرمکان ، شیرزاد ، ده غار ، انبار قصه ، کمادان ، سور ، کوهک ، علی آباد  ، سنوغان ، اوراین ، کله شور ، درواجی ، درمنک ، برپاهه ، هجواری .برخی جویهای خردتر که دارای یک بند و طول کمترند : جوی خواجه کروخی ، مظفر ، سنگبر ، شیخ کمال و ده علی و باغچه . عموم جویهای

فوق از رود ادرسکن کشیده شده است و همچنان در منطقه ادرسکن نیز جویهای کوچک زیادی از رود متذکره آب میگیرند . اکثر جویهای ادرسکن و اسفزار نسبت به جویهای جدا شده از هریرود خردتر و کم آب تر هستند .

طول جویهای بزرگ هرات و ساحه تحت آبیاری بر اساس اسناد موجود در ریاست آبیاری و منابع آب هرات