مجله دوربین دانشنامه هرات، ادبی، فرهنگی، هنری و اجتماعی 
رودخانه های هرات
رودباران هرات از روزگاران بسیار قدیم در این خطه باستان جریان داشته و به سان شاهرگ های حیات بخش جسم فیاض این ولایت تر و تازه نگه داشته اند ، که هریرود به عنوان شاهرگ اصلی شایان توصیف افزون است . هنگام آب خیزی ، رودهای خورد و بزرگ هرات در هنگام بارانهای زمستانی و بیشتر در موسم بهار است : زمانیکه برفهای کوهساران آب شده و بارش های زمستانی و بهاری شدت میابد . هرگاه با استفاده از تخنیک پیشرفته و جدید سیلابهای بهاری این رودها مهار شده و در مسیر آب های جاری رودخانه ای بندهای آبی مناسب احداث شود ، بی شک ظرفیت آبهای متذکره در فصل تابستان افزایش چشمگیر پیدا میکند و میدانهای زراعتی ولایت هرات توسعه افزون میابند . از آبهای جاری هرات ، برای تولید انرژی برق و به کار انداختن توربین های برق نیز میتوان استفاده مطلوب کرد .
هریرود
هریرود ، تاریخی بس دراز دارد و از باستان زمانه ها سواحل پر برکت این رود زیستگاه آدمیزادگان بوده و از آب شیرین و گوارای آن برای آشامیدن و مشروب سازی اراضی زراعتی استفاده میکرده اند . ابتدا دو شاخه آمل و سرجنگل در واقع هریرود را تشکیل میدهند ، در ارتفاع تقریبا 4000 متر ، از دامنه غربی کوه بابا سرچشمه میگیرند . بعد از به هم پیوستن این دو شاخه در نزدیکی قریه دولت یار ، رود هری در میان سلسله مرتفع سیاه کوه و سفید کوه که از شمال و جنوب مانند دیوار بزرگی دره را در آغوش گرفته است ، جریان یافته و به جانب غرب سیر میکند . رود تگاو یکی از بزرگترین معاونین هریرود است که تقریبا به درازنای دوصد کیلومتر به کنارچپ هریرود به طور موازی جریان داشته و سپس در غرب حاکم نشین اوبه به رود هری میریزد . بعد از اوبه هریرود موقتا خط مستقیم را رها کرده و خمیدگی ای را که سلسله جبال در این ناحیه تشکیل داده است تعقیب میکند ، ولی پیش از رسیدن به قریه بوریاباف از یک سو پهنای بستر رود بیشتر میشود و از سوی دیگر خط سیر رود دوباره به موازی خطوط عرض البلد یعنی شرق به غرب امتداد میابد . در حقیقت هریرود پس از گذشتن از تنگنای اوبه به وادی بزرگ و سرسبز هرات وارد شده و شکل رود مهم و نسبتا آرامی را به خود میگیرد .
هرگاه به تاریخ پر درازنای هری نظر کنیم درخواهیم یافت که شهرت تاریخی و زراعتی هرات مرهون همین رود است و از جانب دیگر هرات بارها در طول تاریخ خراب شده است و باز سبب آزادی و احیای مجدد آن همین موقعیت مهم جغرافیایی و زرخیزی وادی آن بوده است . توسعه دره هریرود در وادی هرات از یک طرف به سبب از بین رفتن بعضی شعبات سفید کوه و سیاه کوه است که قبلا دره را از نزدیک احاطه کرده بودند و از جانب دیگر به سرعت و قوت عمل ائتکال د راین ناحیه مربوط است که از احجار نسبتا نرم یعنی سنگ ریگی و جوش سنگ تشکیل یافته است .
هریرود در قسمت علیای خود و یا درآغازگاه دارای سرعت و سرنشینی زیاد است ، چنان که از منبع خود تا ساحت اوبه متجاوز از 2500 متر از ارتفاع خود میکاهد و در اوبه ارتفاع آن به 1268 متر میرسد . در وادی هرات و دشتهای غوریان سرعت آن بسیار کم شده و خم و پیچها و جزیره های کوچکی در مسیر آن تشکیل میشود و زمانی که از شمال غوریان میگذرد خط سیر این رود به سوی شمال غرب امتداد یافته و در میان دشتهای ریگی و سنگچلزار غوریان جریان میابد .هریرود در منطقه کهسان از سطح بحر در حدود 740 متر ارتفاع دارد . دره ای که رود ، بستر و یا آخرین مسیر خود را در آن ساخته است . چند کیلومتر عرض دارد و این عرض همچنان در منطقه زنده جان نیز زیاد است . خط سیر هریرود از شمال غوریان تا اسلام قلعه در مربوطات کهسان به جانب شمال غرب است . لیکن پس از آن یکبارگی جانب شمال را گرفته و به سوی اراضی پست و ریگی ترکمنستان سرازیر میشود . در قریه دهنه ذوالفقار از مربوطات حاکم نشین گلران هرات که ارتفاع رود از سطح بحر 500 متر است .مسیر رود مزبور خط سرحدی و مرز سیاسی بین المللی افغانستان و ایران را تشکیل میدهد . در ساحه تقریبا 150 الی 170 کیلومتر که از منطقه کهسان تا دهنه ذوالفقار را در بر میگیرد مجرای رود از نگاه توپوگرافی و طبقات الارضی در اراضی بسیار مختلف و متنوع به وجود آمده است .
دره هریرود عبارت از تنگه های عمیقی است که در احجار آهکی عهد دوم و سوم طبقات الارض حفر شده و هنگامی ترتیب یافته است ک دریا به داخل موادی که در قمر جهیل های اوایل عهد چهارم طبقات الارضی ته نشین شده است . در حقیقت دره هریرود در بین کهسان و دهنه ذوالفقار و حتی بعد ازآن هم عبارت از چندین تنگنا و حوزه است .
درحصه پیش برآمدگی شعبات سیاه بوبک ، قره باغ و بکتال کوه دره مذکور شکل تنگنا به خود گرفته و بعد از آن فراخ و پهناور شده است . همچنین در این ارتباط میتوان از حوزه بنیاد خان ، حوزه جم ، حوزه زورآباد ، تنگنای کمان بهشت ، تنگنای ذوالفقار و غیره یادآوری کرد . پس از دهنه ذوالفقا رکه در گوشه شمال غربی خاک افغانستان واقع است راه عبور هریرود به جانب شمال باز شده و این رود به نام تجن یاد میشود . در این امتداد رود مزبور خط مرزی بین ایران و ترکمنستان را تشکیل داده و از پل خاتون میگذرد و در ساحت سرخس ترکمنستان و ایران جریان میابد تا بالاخره در منطقه دلتای امروزه خود به شمال تجن در ریگزارهای ترکمنستان ناپدید میشود .
در جغرافیه طبیعی افغانستان جلد اول دایره المعارف آریانا و اطلس عمومی افغانستان در مورد هریرود معلوماتی ارائه شده است که نگارش آن خالی از لطف نخواهد بود .
خوزه آبگیر هریرود 39300 کیلومتر مربع برآورد شده است و مقدار آب آن در حصص مختلف فرق میکند . به طور مثال : مقدار آب در حصه اوبه به طور متوسط 985 متر مکعب در ثانیه بوده و لیکن د رمنطقه غوریان خیلی کاهش پیدا میکند . درناحیه هزارسم مقدار آب 250 متر مکعب در ثانیه ، در سلما 350 ، در ماروا 450 ، در تنگی ازاب 60 و در تنگی شاه 120 تخمین شده است . حداصغر مقدار آب در تابستان در ماروا به 12 متر مکعب در ثانیه ، در تنگی شاه 3 متر مکعب در ثانیه و درسلما به 9 متر مکعب در ثانیه کاهش میابد .
مقدار مواد رسوبی که هریرود د رهنگام آبخیزی بهاری با خود انتقال میدهد به سبب ارتفاع و سراشیبی بستر رود زیاد است و گاهی به هشت الی ده کیلوگرم مواد در یک مترمکعب آب میرسد که از ریگهای میده و ذرات خاک تشکیل شده و همراه با آب انتقال داده میشود . طول هریرود 850 کیلومتر سنجش شده که در حدود 500 کیلومتر میدانهای زراعتی هرات را آبیاری میکند . این رود در واقع از جمله رودهای بزرگ حوزه آمو محسوب میشود که در بین سفید کوه و سیاه کوه از شرق به غرب جریان دارد به طوری که از منبع الی کهسان هری تقریبا 560 کیلومتر فاصله را موازی با سفید کوه و سیاه کوه میپیماید و از منطقه کهسان به بعد رود مذکور استقامت شمال را گرفته و در حدود 95 کیلومتر فاصله را تا دهنه ذوالفقار طی میکند . هریرود از نگاه اقتصادی و زراعتی دارای اهمیت فراوان است . یکی از خصوصیات خوب این رود این است که هر دو طرف خود را آب میدهد و در وادی هرات در دو سوی این رود جویهای زیادی برای آبیاری زمینهای زراعتی کشیده شده است . در درازنای تاریخ از آب هریرود که در جویهای متعدد جاری بوده است برای به حرکت انداختن آسیاهای آبی و شالیخانه های آبی استفاده میشده است . درحال حاضر از هریرود میتوان برای تولید برق نیز استفاده موثر کرد و در مسیر آن بخصوص در قسمت علیا آن که سرعت آب زیاد است بندهای آب و برق احداث کرد چنان که کار احداث بند آب و برق سلما در دوره داوود خان آغاز شده بود ولیکن در جریان جنگ کار پروژه یاد شده تعطیل شده و تجهیزات بند به غارت رفت .
هریرود علاوه بر ارزش اقتصادی ، دارای ارزش سیاسی نیز است زیرا در حصصی مرز سیاسی بین افغانستان و ایران و ایران و ترکمنستان را تشکیل میدهد . موقع آبخیزی و سیلابهای تند هریرود درفصل بهار است . زیرا برفهای کوه بابا و منبع رود آب شده و آب بسیاری در بستر رود به جریان می افتد . در این موقع امواج تند و شتابان رود مقدار زیادی از خاک و میده ریگ را برداشته و به خارج کشور سرازیر میسازد و به این ترتیب ورقه مفید اراضی را تخریب میکند . هریرود در موسم آبخیزی همه ساله دو سوی مسیر خود را تخریب میکند و از این ناحیه به زمینهای زراعتی دولب رود خسارات زیادی وارد میشود . برای جلوگیری از آن لازم است تا راضی دوکنار رود در حصص هموار توسط درخت کاری و یا طرف فنی دیگر تثبیت شود . همچنان با احداث بندها ، ذخیره گاهها و سدهای آبگردان هم میتوان جریان آب را مهار کرد و از ضایع شدن آبهای بهاری تا حدود ممکن جلوگیری کرده و میزان بهره برداری از آب هریرود را برای کشت و زراعت به طور چشمگیر وقابل ملاحظه ای بالا برد
رود ادرسکن
از حصص غربی سیاه کوه و ارتفاعات 3000 متری در تولک و فرسی سرچشمه گرفته و دارای دوشاخه عمده است که یک شاخه آن از دره هنوت و شاخه دیگر آن از دوزخ دره فرسی آب میگیرد . اهالی محل به شاخه اوله رود اولنگ ویش و به شاخه دوم رودگز میگویند . این دوشاخه درحصه دو رود ادرسکن با هم یکجا میشوند . رود متذکره از سمت شرق به جانب غرب جریان داشته وپس از عبور از خاک ادرسکن وارد قلمرو اسفزار میشود . در محدوده اسفزار مسیر رود تغییر کرده و از غرب و جنوب غرب اسفزار گذشته و در ساحه فراه با دریاچه کوچک اناردره یکجا میشود و در شمال هامون صابری میریزد . ( حوزه آبگیر ادرسکن 2200 کیلومتر مربع بوده و طول آن از منبع الی مصب تقریبا 4000 کیلومتر است )
از رود یاد شده در اراضی ادرسکن به خصوص در ساحه اسفزار جویهای متعددی جدا شده که کشتزاران مربوطه را مشروب میسازند . همچنین امکان احداث بند آبی بالای رود مذکوره نیز وجود دارد
رود کروخ
یک شاخه این رود از کوه دیواندر از حصه بند یخک و شاخه دیگر از سلسله کوه بند بابا منبع گرفته و این دو پس از طی چند میل مسیر به صورت جداگانه یکی میشود و وادی زیبای کروخ را آبیاری میکند ( طول رود کروخ 95 کیلومتر و حوزه آبگیر آن 1720 کیلومتر مربع سنجش شده است )
رود مذکور در ساحه انجیل یعنی سمت شمال شرقی مرکز شهر هرات به شعبات تقسیم شده و به نامهای نهر سلطانی و جوی نو یاد میشود . پایین آب رود نامبرده در پاشتان و پلپیری به سوی جنوب جریان پیدا کرده و در منطقه گلوشتر به رود هری وصل میشود .
رود کبکان
آب آن از ارتفاعات سیاه کوه در فرسی ، تولک ، تگاب اشنان ، شهرک ، بقند ، هفت گله و لرک تامین شده و از سمت جنوب شرقی وارد شافلان میشود . در کتب از آن به نام رود تگاب یاد شده است . کبکان در موسوم بهار آب فراوان دارد که آب آن در حصه دو آب شافلان به هریرود میریزد درازنای این رود 20 الی 260 کیلومتر براورد شده و حوزه آبگیر آن 7820 کیلومتر مربع است از رود کبکان جویهای متعددی جدا شده که زمینهای زراعتی سمت جنوبی شافلان را سیراب میکند . دراواخر سلطنت محمد ظاهر در قسمت تنگه گلوازآب رود کبکان مطالعات و تحقیقاتی جهت احداث بند بزرگ آب و برق انجام شده بود ، که پلان مذکور عملی نشد .
رود کشک
از دره جبال و گله چغر سرازیر شده و در مسیر راه رود رباط سنگی و رود یکه درخت به آن یکجا میشود و پس از مشروب کردن بعضی مناطق کوشک به خاک ترکمنستان میپیوندد .
رودهای کوچک بهار آب
رودهای کوچک گلران : درمنطقه گلران شیله آبهای بهاری بسیاری از رشته کوههای آن در موسم بهار به سوی دامنه ها و سطوح نسبتا هموار سرازیر شده ، رودهای کوچکی را تشکیل میدهند ، مانند رود افضل که از سمت شرق به سوی غرب جریان دارد رود غشوری از جنوب به جانب شمال و رود قاشقی که به سمت شمال امتداد یافته و به خاک ترکمنستان میپیوندد . رودهای بهار آب سرکوتل ، کاریزک ، شور ، گلران ، غزل بولاغ و طوطچی نیز قابل گفتن است . رودهای افضل ، قاشقی ، قره باغ و گلران با هم یکجا شده و درحصه سیاه خوال به خاک ترکمنستان سرازیر میشود .
کشک : در منطقه کشک علاوه بر رود کشک تعدادی رود خرد و کوچک نیز وجود دارد که بیشتر در موسم بهار آب دارند
رود رباط سنگی : از چشمه ساران رباط سنگی و میر زارک حادث شده و پس از آبیاری بعضی مناطق رباط سنگی در حصه چهل دختران به رود کشک میریزد
رود یکه درخت : از قره غیتو آغاز و بعد از مشروب کردن حصص یکه درخت در ساحت شهر خلیل به رود کشکی میپیوندد
رود خواجه جیر : در جنوب شرقی رباط سنگی ، میان کشک و کروخ قرار گرفته است
رود چهار اولنگ : از شاخه کوه بابا سرچشمه گرفته و از غرب آسیا بادک ، کجکان و کشک مالکی ها عبور و در قسمت دهنه نبی خان به رود خوش رباط میریزد
رود خواجه قاسم : از شاخه سفید کوه منبع گرفته و پس از گذشتن از غرب خواجه گلبید ، دشت چاه زادی و چاه شور در قسمت شمالی کشک جریان میابد ، که از آب آن استفاده چندانی صورت گرفته نمیتواند
شکروخ : دارای چند رود است که عمده ترین ان رود کروخ است که درباره این رود در فوق توضیحات مفصلی ارائه شد
رود درخت توت : در شمال غرب کروخ بین قریه های علی سیروانی ، انجیرک و ساخری جریان داشته که فصل آبخیزی آن در فصل بهار است .
رود معلومه : در جنوب شرقی کروخ جریان دارد که د رموسم بهار آب میکند
رود سیاه آب : در بین ده مغل و شیرمست موقعیت دارد
رود آبشیر : در حصص قریه آبسیر و کاریزیکه جاری است و بهار آب دارد
شیندند : رود شاداب اسفزار همان رود ادرسکن است که اراضی ادرسکن و اسفزار را سیراب میسازد در پهلوی رود متذکره تعدادی رودهای کوچک بهار آب نیز جریان دارند
رود ری تولو : از کوه ری تولو واقع در جنوب شرق اسفزار سرچشمه گرفته و در بها رآب کافی دارد . آب تابستانی این رود از چشمه خیزهای اطراف رود حاصل شده و تعدادی از قریه های پیرامون خود را آبیاری میکند
رود کوه باغ : از شاخه کوه باغ منبع گرفته و در تابستان آب آن بسیار کم میشود از آب این رود زیادتر مالداران کوچی استفاده میکنند رودهای کوچک زئیچ ، تخته ری ، پوناوک ، نظرک و کتاران نیز در خور یادآوری است
ادرسکن : از کوه و دره های ادرسکن شیله آبهای زیادی به رود ادرسکن سرازیر میشود که در بعضی ناوه های منطقه متذکره رودهای کوچک تری را تشکیل میدهند مانند :
- رود کروچه از دره درغن و دره گذر آدم سرچشمه گرفته و پس از شروب کردن ناحیت کروچه در حصه تندبید به رود ادرسکن میریزد
- رود گز از دوزخ دره و پای حصار فرسی سرچشمه گرفته از سمت شرق به جانب غرب جریان میابد و از ناحیه رودگز عبور میکند و در قسمت مرکز حکومتی ادرسکن به رود ادرسکن میریزد
رود قارن : در پوزه کوه سید عبدالله مختار در شمال غرب شهر هرات از مربوطا انجیل واقع است . در بهار و زمستان آب از رشته کوههای آن ناحیه به دهنه دو برادران سرازیر شده و رود متذکره به وجود میآید که پائین آب آن به کاربار میریزد
رود خوش رباط : از کوه اینبک در شمال غرب کشک ، کوه کیتو ، بند مارپیچ و بند آرداوه کوه بابا در غوش رباط و بند خواجه قاسم سرچشمه گرفته و از شرق قریه سنجور و قلعه چغر به هریرود وصل میشود قابل یادآوری است که در حصص جنوب غرب ده شیخ و پروانه ، شیله آبهای متعددی با هم اجتماع کرده و در منطقه کمرکلاغ در تنگنای کوهی بنام پوزه بادبرده قرار میگیرند و در آنجا امکان احداث بند آبی مناسب وجود دارد
گویند که قبل از اسلام در منطقه دو برادران بند آبی وجود داشته که به نام بند قارن مشهور بوده است . همچنین آبریزهای بهاری رود بهره ، مسیر داوود و رود پیر سرخ از جانب جنوب به هریرود میریزند
