مجله دوربین دانشنامه هرات، ادبی، فرهنگی، هنری و اجتماعی 
شیندند
ولسوال برحال: شکرالله شاکر
ولسوالی شیندند در ۱۳۵ کیلومتری جنوب شهر هرات واقع شده است.
ولسوالی شیندند(سبزوار، اسفزار)؛ باغچه هرات یا قلعه بلقیس
سبزار ز روضـه یـادگاری بوده‌ست سبزار مخوان که سبزه‌زاری بوده است
صحراش که رشک مرغزار ارم است در فصـل خزان تازه بهاری بوده است
یکی از شهرهای زیبا و ولسوالی‌های بزرگ هرات هم از لحاظ وسعت و هم از لحاظ نفوس، شهر شیندند یا اسفزار است که در جنوب هرات واقع است. اسفزار ناحیه و دهستان پهناوری بوده از توابع هرات، این بلوک به‌قول محمد زمچی اسفزاری مشتمل بر چندین شهرچه (قصبه) و دهکده بوده است.
ولسوالی شیندَند نام نسبتاً جدید ولسوالی در ولایت هرات در غرب افغانستان است. مرکز این ولسوالی شهر شیندند است. موهن لال سیاح هندی که این شهر را در سال 1823 میلادی مشاهده نموده، آن‌را با بهترین قسمت زرخیز هند برابر می‌داند.
نام این منطقه در دهه‌های اخیر، توسط دولت سردار محمد داودخان به شیندند تغییر یافت. شیندند واژه‌ای ترکیبی در زبان پشتو است که از دو کلمه شین (سبز) و دند (آبگیر یا برکه)ساخته شده‌است. شیندند بزرگترین ولسوالی در سطح افغانستان از زمان محمد ظاهرشاه پادشاه افغانستان به شمار می‌رفت اما در سال 1396 خورشیدی، این شهرستان به پنج شهرستان تقسیم شد. این ولسوالی‌ها عبارت‌اند از: زیرکوه، کوه زور، زاول، پشت کوه و شیندند.
از قلعه‌های باستانی و پارینة این خطه کهن و شواهد تاریخی برمی‌آید که زابل (زاول) یکی از بلوکات اسفزار کنونی، پارة تن کهن دیار دودمان رستم قهرمان اساطیری این مرز و بوم بوده، آثار مخروبة قلعة زال در غرب شاهراه هرات قندهار و قلعة رستم در قصبة خریمان از مربوطات بلوک زابل مبین این گفته است. گرچه از قلعة رستم فقط کهنه دیواری در شمال گورستان روستای خریمان باقی مانده، همچنان در تاریخ سیستان آمده که اسفزار به‌دست سام پسر نریمان و نوادة گرشاسب بنیان‌گذاری شده است.
شیندند در جنوب شهر هرات واقع شده و از مرکز شهر مزبور 130 کیلومتر فاصله دارد. مساحت آن 8498 کیلومتر مربع سنجش گردیده و از سطح بحر 1066 متر ارتفاع دارد. این خطه در طول‌البلد 62 درجه و 18 دقیقه شرقی و عرض‌البلد 3 درجه و 18 دقیقه شمالی موقعیت دارد.
شیندند یکی از مناطق مهم حوزة جنوب‌غرب افغانستان بوده و دومین میدان هوایی بزرگ نظامی کشور در آن قرار دارد. این ولسوالی در حقیقت دروازة جنوبی هرات دانسته شده و از لحاظ قدرت هوایی کلید فتح آن به حساب می‌آید. حدود اربعه شیندند چنین است، در شمال آن ادرسکن، شرق ولایت غور و در جنوب‌غرب ولایت فراه موقعیت دارد.
قرار آخرین آمار مدیریت احصائیه شیندند، این ولسوالی بیش از 850000 نفر جمعیت را دارا می‌باشد.
عموم مردم متدین شیندند حنفی مذهب‌اند. در گذشته‌ها زبان اهالی شیندند فارسی (دری) بوده و اهالی این دیار به فارسی تکلم می‌نمودند و این خطه زادگاه و پرورشگاه دانشمندان و شاعران مشهور فارسی‌زبانان بوده‌است. اما بعد از نشیمن قبایل پشتوزبان به مرور زمان زبان پشتو در پهلوی زبان فارسی (دری) مطرح شد و ساکنان اسفزار به هر دو زبان صحبت می‌نمایند. ناگفته نماند لهجة زیبای اسفزاری مشهور بوده و اهالی این دیار به یک لهجة خاص صحبت می‌کنند.
تعداد قصبات شیندند 630 قریه می‌باشد.
از آنجایی‌که اقتصاد شیندند متکی به زراعت و مالداری می‌باشد بیشتر اهالی این منطقه به زراعت مصروفیت دارند. از سال 1371 کشت زعفران در هرات رواج یافته و اکنون برخی از اهالی شیندند نیز به کشت زعفران روی آورده‌اند.
بازار شیندند از روزگاران قدیم مشهور و معروف بوده چنانچه اسفزاری در اواخر قرن نهم هجری از آن یاد می‌کند و می‌نگارد: در بازار اسفزار هزار و دوصد دکان موجود بوده‌است. اما در دوران اغتشاشات و خانه‌جنگی‌های پس از سقوط تیموریان اوضاع این خطه هر روز خراب‌تر شده رفت. در سال 1352 خورشیدی در بازار شیندند 500 دربند دکان و 6 باب کاروانسرا وجود داشت. اما به‌دلیل عبور شاهراه هرات‌قندهار از ساحت بازار شیندند و عبور و مرور عراده‌جات و مسافران از این بازار، در حال حاضر به رونق دکان‌های اطراف شاهراه افزوده شده و تعداد دکان‌ها در حال حاضر اضافه از 1450 دربند می‌باشد.
از صنایع دستی این اهالی، صنعت قالین و قالینچه بافی در شیندند رونق شایسته‌ای دارد و تولید فرش شیندند در افغانستان شهرت گرفته‌است. همچنان اهالی شیندند در بافتن گلیم و مالیدن کوسی‌نمد نیز معروف هستند.
پس از سقوط حکومت طالبان، وضعیت معارف بهتر شد و قرار احصائیه ریاست معارف هرات، در سال 1389 خورشیدی در شیندند 5 باب مکتب لیسة پسرانه، 5 باب دخترانه، 2 باب لیسة مختلط، 27 باب مکتب متوسطة مختلط، 2 باب ابتدائیه پسرانه، 2 باب ابتدائیه دخترانه و 45 باب ابتدائیه مختلطه فعال است. در این مکاتب در سال متذکره به تعداد 63274 شاگرد مصروف فراگیری درس و تعلیم بودند که از جمله 36616 نفر پسر و 26658 نفر دختر بودند و همچنان 557 شاگرد در مدارس علوم دینی شامل بوده‌اند.
محمد زمچی اسفزاری، اسفزار را چنین معرفی می‌کند: از قدیم‌الایام شهرتی تمام دارد که آن را باغچه هرات گویند. هرچند حالا به سبب حوادث و فترات روزگار در غایت ویرانی و پریشانی بوده است از آن‌جمله در یک طرف سواد او قلعه‌ای است که مشهور است به حصار مظفرکوه از خشت و گل ساخته‌اند، بر سر پاره کوه از سنگ خارا در غایت عظمت و رفعت. دور آن قریب به یک فرسنگ یک در آن در پای کوه بر کنار رود اسفزار و ارگ آن بر قلة کوه در غایت بلندی و در درون آن مسجد جامع و بازار و حمام و عمارت عالی و سراهای به تکلف به گچ و ساروج اندوده بوده، و پهنای سر دیوار او چنان بوده که هفت سوار در پهلوی یکدیگر می‌رفته‌اند و در وسط قلعه چشمه آب عذب بوده که از در قلعه بیرون می‌آمده و در رود می‌ریخته که حالا انباشته و ناپیدا گشته و در ارگ او حوض‌های عظیم به خشت پخته و آهک ساخته بوده‌اند که به آب باران پر می‌شده و از هیچ طرف این قلعه سوار به پای دیوار نمی‌تواند آمد غیر از دری که بر کنار رود است و از دو طرف دیگر بعضی مواضع چنان است که پیاده به پای فصیل نمی‌تواند آمد و از دو طرف دیگر او مریخ را مجال طیران نیست و از دری قلعه تا ارگ یک میل بلکه بیشتر باشد که سوار از درون قلعه تا نیمه راه او می‌تواند رفت و سر دیوار قلعه را چنان ساخته‌اند که بر اکثر دور آن سواران دوران و سیران می‌کرده‌اند و از مواضعی که جهت آن قلعه خشت و گل می‌برده‌اند تا به پای قلعه یک فرسخ نزدیک خواهد بود و چنین گویند که آن را آلپ غازی بنا کرده است و از بسیاری مردم آن ولایت مسموع شدده که از شکاف دیواری در آن قلعه کاغذی یافته بودند که مزد عمارت آن قلعه را بر اهل بغداد توجیه کرده بودند.
چه قلعه‌ای است که هر روز بامداد پگاه درآید از کمرش پای آفتاب به‌سنگ
باحتـیاط رود از حواشـیِ کمرش غـزاله فلک تیز پای همچون زنگ
دیگر از قلعه‌های آن ولایت که مشهور است و رسوم اطلال آن باقی مانده، حصار شارستان است که در محاذی قلعه مظفرکوه بوده در میان صحرا چنان که هردو فاصله میان این دو قلعه رود اسفزار است و آن مامنی بوده در کمال نزاهت فضا و لطافت آب و هوا از همه اطراف او مرغزارهای خرم که رشک سبزه‌زار فلک افلاک و غیرت فزای ریاض بهشت تابناک است هوایش صحیح و نسیمش سقیم و زلال کوثر مثالش تیره‌گر عین تسنیم، و کرسی این قلعه سنگی است مدور و استوار که دور قلعه بر بالای آن است و میان قلعه زمین نرم چنان که هرجا یک گز زمین را می‌کنند آب بیرون می‌آید، و از بیرون قلعه تا آنجا مد بصر است، همه سبز و اولنگ است و همه‌جا یک گز به آب می‌رسد و به سبب این دو مانع یکی سنگ ودیگری آب نقب بردن بدان قلعه ممتنع است و پیش مردم آنجا چنان شهرت دارد که آن قلعه از بناهای بلقیس بوده و بعضی آن‌را شهرستان بلقیس می‌گویند. تا اکنون آثار آن قلعه باقی است و هنوز آن صحرا و آن قلعه را شهر صبا و قلعه دختر می‌نامند.
دیگر از قلعه‌های آن ولایت که مشهور است و ذکر آن در کتاب ظفرنامه شرف‌الدین علی یزدی مسطور است حصار بدرآباد است و دیگر قلعه برمکان است که عمارت آن به سلطان مسعود غزنوی منسوب است که آن نیز از عجایب و غرایب بقاع بوده و اکثر آثار آن هویدا است. از دیگر قصبات قدیمی این ولایت، برزین آباد است و آن قریه را برزین حکیم صاحب آتش برزین و شاید آتشگاه برزین نیز در برزین اباد اسفزار بوده و برزین‌آباد نیز تا اکنون موجود و برخی آن‌را بوزنه‌آباد می‌گویند. و بنای آن قصبه از بنای هرات سابق بوده چنانچه می‌گویند از بنای آن سه‌هزار سال است.
از مشاهیر و دانشمندان بزرگ و مردان نامی شیندند می‌توان از امام مظفر اسفزاری نام برد که از اعاظم منجمین معاصر حکیم عمر نیشابوری که در بستن رصد ملکشاهی به حکیم عمر خیام همکار بوده است. همچنان از عزیزی اسفزاری شاعر بزرگ غزنی که او را ابن رشید غزنوی نیز گفته‌اند و نیز معین‌الدین محمد زمچی اسفزاری مؤلف کتاب نفیس روضات‌الجنات فی‌اوصاف مدینة الهرات.
از دیگر بزرگان شیندند می‌توان از ابوالقاسم منصور بن احمد بن‌الفضل بن نصر بن عصام‌المنهاجی‌الاسفزاری، ابو حامد احمد بن اسحق اسفزاری، ملک قطب‌الدین اسفزاری، پوربهای اسفزاری، رشید بن محمد محمودالاسفزاری، مولانا شمس‌الدین اسفزاری، عزیزی اسفزاری، شیخ مجددالدین عمر‌الاسفزاری و امیر شاهی سبزواری نام گرفت. همچنان از آغنه‌دوست می‌توان نام برد. بانو آغنه دوست (آغادوست) نام اصلی وی فاطمه خاتون است و تاریخ تولدش در دست نیست. وی از شاعران سدة دهم، 962 هجری قمری بوده که در منطقة سبزوار (شیندند) بود و باش داشته است. بانو آغنه در شعرهایش دوستی تخلص می‌کرده و در علم عروض و قافیه معلومات کافی داشته است. وی اشعار زیادی سروده، مگر به گذشت بیشتر سروده‌هایش از بین رفته است.
برخی از بزرگانی‌که در ولسوالی شیندند مدفون‌اند عبارت‌اند از: حضرت سلطان ابراهیم قتال، عبدالله عامر که وفاتش را هشتاد و پنج نوشته‌اند و عبدالله عامر از طرف حضرت عثمان(رض) عامل خراسان بوده ودر نیشابور می‌نشسته و گویند در جنگی که بین هرات و سیستان صورت گرفته، به شهادت رسیده است و در اسفزار مدفون است.
نویسنده: حمیدالله کامگار
گفتنی است، طرح تقسیم ولسوالی شیندند به ۵ ولسوالی در سال 1394 از سوی مقام‌های محلی هرات به دولت سپرده شده بود که حکومت اوایل ماه میزان این طرح را قبول کرد.
