ولسوالی کرخ

نام ولسوالی: کرخ
ولسوال برحال: وحیدالله آزادانی

نگاهی کوتاه و مختصر به تاریخچه ولسوالی کرخ

ولسوالی زیبا و همیشه بهارکروخ درشرق هرات موقعیت داشته وازجمله ساحات سرسبز وخوش آب وهوای هرا ت میباشد وقتی به مرکز ولسوالی کروخ گذری نمایم ناخودآگاه به سمت باغ سرسبز کشانیده میشویم این باغ بزرگ وپوشیده به درختان سربه فلک کشیده ناژو وسایر درختان زینتی ومیوه یی ساحه نسبتاً بزرگی را احاطه نموده است که بنام باغ زیارت حضرت شیخ الاسلام کروخ مشهور ومعروف است .
این ولسوالی یکی از تفریحگاه‌های عام و خاص بخصوص شهروندان هرات بشمار می‌رود، که سالانه هزاران هموطن در فصل بهار به این ولسوالی در نکات تفریحی چون قلعه شربت،ابگرمک و زیارت دهنغار از آب و هوای گوارا و معتدل و فضای سر سبز آن لذت می‌برند.
 ولسوالی کرخ در ۳۵ کیلومتری ولایت هرات موقعیت داشته که حدود اربعه آن، از جانب شمال با ولسوالی های کشک کهنه و کشک رباط سنگی، سمت جنوب ولسوالیپشتون زرغون و ولسوالی اوبه، شرق آن را ولایت بادغیس و غرب آنرا ولسوالی انجیل محدود کرده‌است. مساحت این ولسوالی حدود ۲۰۱۰ کیلومتر مربع تخمین گردیده و دارای ۱۸۶ قریه می‌باشد. مردم این ولسوالی بیشتر از طریق کشاورزی ودامداری امرار معیشت می‌نمایند؛ اراضی تحت برزع آبی درین ولسوالی ۲۲۹۰۵ هکتار و للمی ۱۹۴۴۹ هکتار می‌باشد. پیداروار مهم کشاورزی درولسوالی کرخ عبارتند از: گندم، بادنجان رومی، کچالو، تنباکو، نخود و میوه جات. لازم به یاد آوریست اینکه، معادن زغال سنگ سبزک و کچ خواجه جیر به اهمیت اقتصادی این ولسوالی افزوده‌است. ولسوالی کرخ از لحاظ آبدات تاریخی و موقعیت جغرافیایی از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد؛ می‌توان از:مسجدجامعه قریه اسلام اباد (خلفای راشیدین)،مسجد جامعه بزرگ صوفی اسلام کرخ، مسجد بالا محله که بنام مسجد عمر بن خطاب یاد می‌شود، مسجد جامع قریه پاشتان، غار خوئاجه محمد عباس که سابقه صدها ساله دارند یاد اورده شود.
حضرت ایشان ازصوفیه بزرگوارقرن سیزدهم هجری قمری هرات میباشند که درسخا وکرم وزهد معروف عصر خویش بوده اند اجداد حضرت صاحب درخوارزم امرارحیات مینمودند وحضرت ایشان درهنگام حیات خویش به هرات آمدند وقصد کرخ نمودند . 
جناب حضرت صاحب وقتی که بار اول به کروخ آمدند سیدای کروخی (رح) شاعر نامدار هرات ایشان را درمسجدی قدیمی که درقرن دهم ساخته شده بود استقبال نمودند وایشان درآن مسجد ماندگارشدند وتا مدتی خانقاه جناب صوفی اسلام (رح) همین مسجد بود وبعداً طرح خانقاه بزرگتری ریخته شد وباغ بزرگی درپهلوی آن خانقاه احداث شد ومسجدی بزرگتر نیز به سمت غرب باغ ساخته شد ستونهای چوبین این مسجد درنهایت نفاست وظرافت کندن کاری وکارشده است وتاریخ تعمیر ووسعت این مسجد را شاعر بزرگوار سیدای کروخی درسال 1213 هجری قمری ذکرنموده است 
جناب صوفی اسلام (رح) درکروخ اقامت نموده وسالها با ارشاد خلق وطاعت وعبادت خالق مشغول بودند تااینکه حمله قوای اشغالگر قاجاریان به هرات شروع گردید وحضرت ایشان مردم را به جهاد علیه دشمن وحفظ وطن وخاک ارشاد نمود وخود ایشان درپیشروی لشکر مجاهدین حرکت نمودند ودرقریه شکیبان که به سمت غرب هرات است با متجاوزین به مدت چهارده ماه نبرد نمودند ودرهمان جا به سال 1222 هجری قمری به شهادت رسیدند . ارادتمندان جسد خون آلود آن صوفی بزرگوار را به کروخ آوردند ودرباغ جنب خانقاه که خود ان بزرگوار طرح نموده بود دفن کردند وبرتربت تابناکش نوشتند

تاازنظر نهان شد سلطان دین پناه 
کردندروزرااهل ارادت شب سیاه 
شیخ زمانه حضرت اسلام آنکه بود 
هم عالم یگانه وهم شیخ خانقاه 
سال شهادتش طلبیدم زپیر عقل 
گریان شد وبناله بگفتا غریو وآه 

چشمه آب روان ازاین باغ جاریست که باعث سرسبزی بیشتر شده است وگویند که این درختان ناژو را خود حضرت ایشان به دستان خود غرس نموده اند .
بعد ازشهادت حضرت ایشان درسال 1305 هجری قمری درزمان حکومت امیر عبدالرحمن خان ایوان عالی به سمت غرب مزارساخته شد ولوحه سنگ ازمرمر نیز بر مزار ایشان نصب گردید وموقوفاتی نیز برمزار این بزرگوار تعین گردید .
مزار حضرت شیخ السلام کروخ مورد احترام مردم عام وخاص قرار دارد ومردم عقیده دارند تامشتی ازخاک پائین قبر حضرت را برمیدارند ودرهرخانه که آن خاک موجود باشد هیچ نوع گزنده بخصوص گژدم درآن خانه نمی اید واگر باشد جادرجا ازبین میرود داین مسئله به تحقیق ثابت گردید ه است.

ولسوالی کروخ؛ ترنم آبشارها، سرزمین شگفتی‌ و رویا

ولسوالی کروخ در شرق‌شمالی هرات به فاصله‌ی تخمین هفت فرسنگ (24 کیلومتر) در دامن شمالی کوه دیواندر واقع است، چندان‌که اوبه در دامن جنوبی آن کوه افتاده است، کروخ نقطه متقابل اوبه واقع شده است. ظاهراً نام قدیم کروخ همان کخره اوستایی است و آنجا شهری بوده به‌نام تازیاب که بکلی خراب شده و اطلال نام آن تا نیم قرن قبلی باقی بوده است.
ولسوالی کروخ دارای تابستانی معتدل و زمستانی سرد بوده و کوه‌های آن‌را درختان بید کوهی، تاک کوهی، ارچه، امرود و مراتع سرسبز پوشانده و محل مناسبی برای ییلاق است.
وادی سرسبز کروخ در بین دو رشته از سفید کوه آرمیده و عده‌ای حرف (ک) را مخفف (کوه) و واژة (روخ) و یا (رخ) را به معنای سوی، طرف، سمت و جانب دانسته‌اند و نتیجه گرفته‌اند که چون خطة مزبور در آغوش کوه‌ها قرار گرفته و به سوی کوه واقع شده است، آن را کروخ نامیده‌اند. رخ همچنان نام مرغ افسانه‌ای نظیر سیمرغ می‌باشد. خیلی بعید نیست که ذهن افسانه پرداز و تخیل قوی نیاکان آریایی‌ ما کوه‌های این دیار را آشیانگاه رخ و یا سیمرغ پنداشته باشند و به این سبب آن را کوهّ رخ نام نهاده و بعد به کروخ تبدیل شده باشد.
نقشة شهر جدید کروخ در سال 1355 خورشیدی توسط ریاست شهرسازی وزارت فواید عامه طرح شد. شهر مزبور در جنوب شاهراه هرات قلعه‌نو واقع گردیده است. ساحة عمومی شهر 18 هکتار، ساحة رهایشی 7.7 هکتار، ساحة تجارتی 2 هکتار، سرک‌ها 4.5 هکتار و ساحة سبز 4 هکتار در نظر گرفته شده بود.
مساحت ولسوالی کروخ در حدود 2360 کیلومتر مربع، از مرکز شهر هرات 32 کیلومتر فاصله دارد و در 34 درجه و 29 دقیقه عرض‌البلد شمالی و 62 درجه و 35 دقیقه طول‌البلد شرقی واقع شده است. ارتفاع این ولسوالی از سطح دریا 1360 متر می‌باشد.
ولسوالی زیبای کروخ در غرب افغانستان در شمال‌شرقی ولایت هرات واقع شده است. کروخ از شمال به ولسوالی کشک کهنه، از شمال‌شرق به قلعه‌نو، از سمت شرق به ولسوالی اوبه، از جنوب به ولسوالی پشتون‌زرغون و از سمت غرب به ولسوالی انجیل و هرات محدود می‌شود.
طبق آمار ریاست زراعت هرات در سال 1386 خورشیدی نفوس کروخ 143610 نفر آمده است.
زبان عمومی فارسی (دری) و مذهب همگانی حنیفی می‌باشد. و این امر سبب همبستگی اجتماعی را در میان اقوام و گروه‌های اجتماعی افزایش داده است و از اجتماع کروخی کتلة منسجم و متبارز هراتی ساخته است که ما ریشه‌های فرهنگ و مدنیت خراسانی را در آن به روشنی مشاهده کرده می‌توانیم.
ولسوالی کروخ دارای 186 قریه و دهکده است.
شغل اصلی مردم این منطقه باغداری، کشاورزی و صنایع دستی است. اقتصاد کروخ متکی به زراعت و مالداری است که سکتور زراعت نقش بیشتری دارد. بعد از آن بایست از معدن ذغال سنگ و گچ یادآوری نمود.

مرکز اداری و بازار کروخ در منطقه بالامحله موقعیت دارد. در این بازار در حدود 250 دکان ابتدایی موجود است. همچنان در برخی قصبات بزرگ نیز تعدادی دکان‌های محلی دیده می‌شود. همچنان به سبب اسفالت شاهراه هرات‌ قلعه‌نو و تسهیلاتی مردم به آسانی می‌توانند نیازهای خود را از شهر هرات رفع کنند.

دیار کروخ سرزمین فرهنگ و ادب بوده و در بستر پر فراز و نشیب تاریخ دیرینة آن شاعران، نویسندگان و ادیبان نامداری پرورش یافته‌اند. اولین مکتب ابتدائیه در کروخ در سال 1316 خورشیدی تأسیس شد. برنامة این مکتب تا صنف چهارم سابقه بود و برای فارغان شهادت‌نامة صنف چهارم اهداء می‌گردید. در سال 1389 خورشیدی در کروخ یک مکتب لیسة پسرانه، یک لیسة دخترانه، 3 لیسة مختلط، 3 مکتب متوسطة پسرانه، 3 متوسطة دخترانه، 11 متوسطة مختلط و 9 مکتب ابتدائیة مختلط دایر بود. در این مکاتب 20168 شاگرد درس می‌خواندند که از آن جمله 10185 نفر پسر و 9983 نفر دختر بودند. همچنان 297 شاگرد مرد در مدارس علوم دینی مشغول فراگیری تعلیمات اسلامی بودند.
در هر گوشه و کنار ولسوالی کروخ تا هنوز قلاع قدیمی به چشم می‌خورد. مهم‌ترین قلعه‌های کهن کروخ عبارت‌اند از: قلعة بالا در شمال‌شرق مرکز کروخ به مساحت 3500 متر مربع موقعیت دارد. همچنان در جنوب‌شرق باغ کروخ قلعة ابومنصور افتاده که از سطح زمین بین 8 تا 10 متر بلندتر گرفته است و مساحت این قلعه 4350 متر مربع تخمین شده است. از دیگر قلعه‌های شگفت کروخ می‌توان از قلعة قصاب نام گرفت که در حدود 6000 متر مربع مساحت دارد و قلعة شربت نیز از تفرج‌گاه‌های هرویان در فصل تموز می‌باشد.
قلعة کهن کروخ، مسجد غار کروخ، مسجد سیدای کروخی، گور سلطان خوقند، اولنگ بایقرا، شصت منار، کاریز گوهرشاد، مالن، همچنان خانقاه صوفی اسلام و مسجد جامع کروخ از دیگر میراث‌های فرهنگی این خطه از سرزمین ما می‌باشد.
از مشاهیر کروخ می‌توان از: ابوالفتح عبدالملک کروخی (460-548)، خلیفه الله‌بردی، حاذق کروخی، میرمحمد سید متخلص به سیدای کروخی شاعر، نادم کروخی، میرزا ابویوسف کروخی، حبیب کروخی، مفلس بادغیسی کروخی، صوفی اسلام کروخی از صوفیان قرن سیزدهم هجری، حاجی اسماعیل متخلص به سیاه شاعر شوخ‌طبع و طنزسرای هراتی در اوایل قرن جاری، عبدالحمید حفی کروخی، میرزا عزیزالله شربتی کروخی، بانو صنوبر و … نام برد.
مزاراتی که در کروخ است یکی مزار شیخ معروف کرخی است که از قدیم به‌نام شیخ معروف کروخی معروف شده. و اهل کروخ عقیده دارند که حضرت معروف کرخی از کرخ بغداد به هری آمده و در خطه تازیاب مقیم شد و در اینجا از دنیا برفت و به خاک سپرده شد و بواسطه مدفن آن بزرگوار اینجا را کرخ (چون، سبک) نامیدند.
از مزارات دیگر کروخ می‌توان از مزار درویش قاسم نام برد. و از اهل حدیث بوده و ممکن است که صاحب این قبر همان ابوالقاسم پدر عبدالملک کروخی باشد که عبدالملک از بزرگان هرات و از اهل حدیث بوده و در نیمة قرن اخیر قرن پنج و نیمه اول قرن شش می‌زیسته، به‌سال 460 هـ‌.ق در کروخ به‌دنیا آمده و به سال 548 هـ‌.ق در مکه معظمه از دنیا رفته اما ابوالقاسم پدر او ممکن است که در کروخ از دنیا رفته باشد و خاک حاضر که به درویش قاسم مشهوراست، خاک وی باشد.
مزار معروف دیگری در کروخ بنام مزار حضرت صوفی اسلام کروخی می‌باشد، در کروخ باغی است بزرگ و مشجر به درختان سرکشیده کاج (ناژو) که در حواشی این باغ زوایا و خانگاه و مساجد ساخته‌اند و می‌گویند طرح این باغ را حضرت صوفی اسلام ریخته و بعد از شهادت پیکرخون آلودش را به کروخ آورده و در این باغ دفن نموده‌اند.
مزار دیگری که پیش روی شیخ‌الاسلام کروخی می‌باشد، مزار خلیفه الله‌بردی است. الله‌بردی پسر بزرگ صوفی اسلام بود، الله‌بردی صوفی فاضل و خوشنویسی هنرمند و در خط نستعلیق از خطاطان نامی هری به‌شمار می‌رود.
کسی دیگری که به معیت صوفی اسلام به شهادت رسید، مرحوم میر محمد سعید کروخی متخلص به سید و معروف به سیدا فرزند سید بهادر خواجه ابن سیدعالم کروخی است. سیدا شاعری پرسوز و درد و شیرین بیان بوده، دیوانی دارد عالی. اما جنازة سیدا که در شکیبان در جنگ با قاجارها به شهادت رسید، از شکیبان به هرات آورده بر سر پل خیمه‌دوزان در مشرق جاده هنوز به پل نارسیده به خاک سپردند و هم اکنون خاکش زیارتگاه اهل دل است.
 
نویسنده: حمیدالله کامگار