مجله دوربین دانشنامه هرات، ادبی، فرهنگی، هنری و اجتماعی 
انجمن‌هاي ادبي را مي‌توان به عنوان کانون های فرهنگی – ادبی دانست که از بدو شروع به فعالیت تا به اکنون، همواره پاسدار شعر و ادبیات کشور بوده اند.
انجمن‌هاي ادبي در افغانستان، همواره مکان‌هايي بوده‌اند براي گرد هم آوردن شعرا و نویسندگان، چاپ کتب و مجلات ادبی که به نحوی سبب تقویت فعالیت های فرهنگی ادبی شده اند.
هرات به عنوان يکي از مراکز مهم فرهنگی- ادبی کشور، از ديرباز داراي انجمن‌هاي مهم و تاثيرگذار بوده است. در اين فرصت، تلاش شده به انجمن‌هاي ادبي هرات از منظر تاريخي نگريسته شود.
سيری در تاريخ
از زمان های دور بویژه از دوره تیموریان شواهدی وجود دارد که در هرات بزم های فرهنگی و ادبی وجود داشته است؛ يعني در دوره های قدیم، شاعران در زمان مشخصي در هفته يا ماه گردهم جمع می شدند و به خواندن شعر و صحبت های ادبی می پرداختند.
اين اجتماعات و نشست های شعرا را مي‌توان نخستين جمع شاعران هرات ناميد. البته شايد نتوان به اين جمع، «انجمن» اطلاق کرد.
در اواخر دهه نخست قرن چهاردهم شمسی و هم‌زمان با سقوط حکومات شاه امان الله و امیر حبیب الله کلکانی و تشکيل حکومت سردار محمد نادر خان در هرات، به انجمن‌هاي ادبي رسمي بر مي‌خوريم که يکي ازاين انجمن‌ها، انجمن ادبی هرات است که شعرا و نویسندگانی چون : آن را تاسیس نموده اند.
بنابر اين، انجمن ياد شده که در تاريخ ادبيات به «انجمن ادبی هرات» مشهور است را مي‌توان اولين انجمن ادبي افغانستان ناميد.
با گذشت ده سال از شروع فعالیت های مطبوعاتی با چاپ جریده اتفاق اسلام در هرات، همکاران قلمی این اداره از جمله منشی عبدالکریم احراری و محمد سرور جویا به همکاری قاضی ملامحمد صدیق، و چند تن دیگر از ادبای وقت و در زمان نايب سالار عبدالرحــيم خان كه نائب الحكومۀ و در عين حال رئيس تنظيميه هرات نيز بود، انجمن ادبی هرات را در بیست و سوم ماه قوس سال ۱۳۰۹ خورشیدی، بنا نهادند.
تاسیس کتابخانه از اقدامات فرهنگی اهل قلم و مطبوعات هرات بود که در سال ۱۳۱۰ خورشیدی زیر چوکات انجمن ادبی هرات و مجهز تر نسبت به قرائت خانه یا کتابخانه ملی ، پایه‌گذاری شد.
در این دوره نخست کسی که در ابتدا در صدد برآمد تا در این دیار تاریخی مجله تاسیس شود و ادبا را به دور خود جمع آوری کرد ، عبدالکریم خان احراری بود .
درآن زمان ریاست افتخاری مجله را آخوندزاده ملامحمد صدیق خان قاضی مرافعه هرات و مدیریت آن را از اواخر سال اول شایق هروی به عهده داشت .
با تاسیس انجمن ادبی هرات، فعالیت های مطبوعاتی در این ولایت افزایش یافت و در پانزدهم ماه حوت سال 1310 خورشیدی، نشریه ای بنام ماهنامه هرات تأسیس گردید.
یک سال بعد مجله بلدیه هرات نیز در اول حوت 1311 خورشیدی به نگارندگی عبدالله خان احرار، به خانواده مطبوعات هرات پیوست.
در اين زمان انجمن ادبی هرات در مجتمع تاريخي مصلي هرات يا پارك بهزاد آن زمان و اداره جریده اتفاق اسلام در چار باغ جنب مدیریت امور خارجه، قرار داشت .
مدتی عبدالعزیز خان حیرت ریاست آن را عهده دار بود و در سنه ۱۳۱۶ شایق هروی به سمت ریاست و محمد ابراهیمخان رجایی به مدیریت آن برگزیده شد . عبدالروف خان فکری نیز مدتی سمت معاونیت مجله را به عهده داشته است .
چارباغ در سمت غرب مسجد جامع هرات واقع بود که در جریان توسعه شهر کهنه و خیابان‌کشی – در سال‌های ۱٣۱۵-۱٣۱٦ خورشیدی – به کلی از بین رفت و اداره اتفاق اسلام نیز به تعمیر جدید مخابرات که در سال 1316 خورشیدی در یک منزل اعمار گردیده بود، نقل مکان کرد و بعد از مدتی هم در امارت عبدالرحیم خان نائب سالار ( کوتی زراعت حالیه) مستقر شد.
زمین وسیع و باغ این عمارت که اشجار فراوانی در خود داشت، نسبت به خدمات صادقانه عبدالرحیم خان بخصوص در حفاظت از سر حدات ولایت هرات، از سوی امیر امان الله خان به وی بخشیده شده بود. سردارعبدالرحیم خان در آن، عمارتی بزرگ و باشکوهی را اعمار نمود که بقایای آن همین اکنون در ضلع جنوبی خیابان خواجه علی موفق پا برجاست.
انجمن ادبی هرات به گشایش کتاب-خانه‌یی نیز مبادرت ورزید که دارای دوهزار جلد کتاب ارزشمند بود. به شهادت کلکسیون‌های مجلۀ ادبی هرات، انجمن ادبی هرات برای فعالیتهای ارزنده فرهنگی کانونی گرم و پر تلاش بوده است. در این انجمن کنفرانس‌های تنویری پر ارجی دایر می‌گردید؛ مشاعره‌های پر شوری براه انداخته میشد؛ به بحث‌های انتقادی رهیابی در زمینه‌های شعر و ادبیات پرداخته میشد؛ اشعار شاعران شامل در انجمن نظر به معیارهای وقت مورد ارزیابی قرار می‌گرفت و بدینسان زمینه‌های شناخت و رشد استعداد و آموزش نو آموزان و راهیان فرهنگ و ادب دیرینسال دری فراهم می‌آمد.
در سال ۱۳۲۰ خورشیدی با بروز مشکلات اقتصادی، طبع مجلۀ مذکور در مطبعۀ هرات مجانی گردید؛ اما پول فروش آن مثل گذشته به خود انجمن تعلق داشت. در آن زمان که دوران بحرانی جنگ دوم جهانی بود قیمت کاغذ و سایر وسایل طباعتی نیز بلند رفت؛ بدین سبب صفحات مجله ادبی گاهی به ۳۰ صفحه و گاهی به بیست صفحه رسید و قطع آن هم کوچک‌تر گردید.
بلی! وقوع و رویداد جنگ جهانی دوم، موج جدیدی از مشکلات را بر عموم کشور های جهان از جمله کشور مان افغانستان رقم زد که نسبت به کمبود کاغذ چاپ و امکانات طباعتی، سبب تعطیلی ماهنامه هرات در سال 1322 خورشیدی گردید. پیش از این مجله بلدیه نیز در سال 1316 خورشیدی از فعالیت بازمانده بود. با توقف چاپ ماهنامه هرات ، فعالیت انجمن ادبی هرات نیز به رکود و خاموشی گرائید.
سر انجام در اخیر سال ۱۳۲۲ خورشیدی، انجمن ادبی هرات به اثر ضعف بنیه مالی از تلاش باز ماند و مجلۀ ادبی هرات در جریان سال ۲۲ بدون بودجه به مصرف مدیریت روزنامۀ اتفاق اسلام با دشواری به طبع رسید و بعد با رکود کامل مواجه شد. بدین‌گونه انجمن ادبی هرات مدت دوازده سال از ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۲ ش کانون گرم دوست‌داران فرهنگ و ادبیات هرات بود و با انتشار ۱۴۴ شماره مجله ادبی هرات خدمات پر ارجی نمود.رؤسا، مدیران و معاونان انجمن و مجلۀ ادبی هرات این‌ها بودند:
- مرحوم قاضی ملا محمد صدیق رییس افتخاری انجمن (۱۳۱۰- ۱۳۱۴)
- مرحوم فخرالدین سلجوقی، مدیر (۱۳۱۰- دلو ۱۳۱۱)
- مرحوم میر عبدالعلی شایق هروی، مدیر (دلو ۱۳۱۱- جدی ۱۳۱۶) سپس رییس انجمن (جدی ۱۳۱۶- حوت ۱۳۲۱)
- مرحوم محمد ابراهیم رجایی، معاون (قوس ۱۳۱۳- جدی ۱۳۱۶) و بعد مدیر (جدی ۱۳۱۶- عقرب ۱۳۱۸)
- مرحوم عبدالعزیز حیرت، رییس انجمن (سرطان ۱۳۱۵- جوزا ۱۳۱۶)
- مرحوم میر عبدالرؤف ضعیف، معاون انجمن ( جدی ۱۳۱۶- ثور ۱۳۱۷)
- مرحوم استاد فکری سلجوقی، معاون (ثور ۱۳۱۷- ۱۳۲۰)
- مرحوم عبدالرزاق فراهی، مدیر (عقرب ۱۳۱۸- ۱۳۱۹)
- مرحوم گل احمد نور، معاون (۱۳۲۰- اخیر سال ۱۳۲۱)
- مرحوم محمد هاشم پردیس میوندوال، سرپرست مجله در سال ۱۳۲۲
مرحوم منشی عبدالکریم احراری، مرحوم میر غلام حیدر میر کازرگاه، مرحوم ذبیح الله رسا، مرحوم عبدالواحد بهره، مرحوم محمد کریم صدیقی، مرحوم عبدالله احرار، مرحوم میر جلال الدین طبیب، مرحوم صفر علی امینی، مرحوم شیر علی قانون، مرحوم دوست محمد عسکر، مرحوم عبدالکریم غلجایی، مرحوم ذبیح الله بسمل, مرحوم سعدالدین فیضی، مرحوم محمد حسن شیرین سخن، مرحوم غلام رسول نیک‌زاد، مرحوم ملا نورالدین مفلس، مرحوم محمد ابراهیم سپاهی، مرحوم میر عطا محمد حسینی، مرحوم عبدالرؤف طالع و عده‌یی دیگر که رحمت خداوند بر همه شان باد.
از آغاز سال ۱۳۲۳ تا اخیر سرطان ۱۳۲۷ ش مشعل انجمن ادبی هرات خاموش بود تا در اسد ۱۳۲۷ انجمن ادبی هرات به نام « کلوپ ادبی هرات» و مجلۀ ادبی هرات به نام مجلۀ هرات به کوشش محمد ابراهیم رجایی احیا گردید.
اعضای کلوپ ادبی در این موقع مساعد میکوشیدند با رعایت و استفاده از اصولنامه مطبوعات، علاوه بر نشر مجله هرات، به طبع سایر آثار نیز بپردازند.
بدنبال آغاز چاپ مجدد مجله هرات، اتفاق اطفال، نشريه اي ویژه اطفال بود که به گونة مستقل از ماه ميزان سال ۱۳28 خورشيدي، در هرات منتشر شد. مؤسس و مدير مسئول این نشریه، مرحوم « مير عزيزالحق ضعيفي » یک تن از اعضای انجمن ادبی هرات بود.
این هفته نامه، نخستين نشريه براي اطفال در ولايت هرات محسوب گرديده و از سوي ديگر پس از نشريات اتفاق اسلام، فرياد، مجله هرات و مجله بلديه، پنجمين نشرية چاپي اين ولايت بودند که به نشرات پرداختند.
مقالات ، شعر و مطالب آموزنده و مفيد براي اطفال ، از قسمت‌های جالب این نشريه ها بود
سرمایۀ ابتدایی کلوپ ادبی هرات مبلغ یک‌صدهزار افغانی بود که توسط مرحوم عبدالمجید زابلی سابق رییس بانک ملی وقت پرداخته شده بود و مدیریت کلوپ ادبی و مجلۀ هرات را مرحوم محمد ابراهیم رجایی به صورت افتخاری پذیرفته بود.
این بار کلوپ ادبی هرات با سر و سامانی بیشتر و تجاربی غنی‌تر عرض اندام نمود و بر ساحۀ پارک بهزاد در کنار آبدات تاریخی در عمارتی جدید مأوا گزید و از همان بدو تأسیس، نخستین شماره «هرات» مجلۀ ماهانه را با قطع ۲۱\۱۸ cm در پنجاه صفحه با تیراژ ۴۰۰ نسخه در مطبعۀ اتفاق اسلام هرات به نشر رساند.
کلوپ ادبی هرات افزون بر کتاب-خانه‌یی غنی، تالاری نسبتاً وسیع نیز برای گردهم‌آیی و تدویر مجالس علمی و ادبی و تشکیل محافل شعری داشت و به گشایش کورس‌های آموزش زبان‌های عربی، انگلیسی، روسی و پیش‌برد هنرهای خطاطی و نقاشی همت گمارد و به تنظیم تیم‌های ورزشی نیز مبادرت ورزید و تذکرۀ « شعرای معاصر هرات» اثر محمد علم غواص را در سال ۱۳۳۱ نیز به چاپ رساند.
متأسفانه کلوپ ادبی هرات نیز بسان انجمن ادبی هرات از دشواری‌های مالی و طباعتی دور نبود، چنان‌که مجله هرات از سال ۱۳۳۹ تا ثور ۱۳۴۰ تقریباً مدت یک‌سال از نشر باز ماند ولی با وصف آن همه مشکلات، فرهنگیان هرات توانسته‌اند سال‌های سال چراغ آن کانون معنوی را روشن نگهدارند.
کلوپ ادبی هرات در قوس ۱۳۴۱ خورشیدی به مناسبت نه‌صدمین سال وفات پیر هرات حضرت خواجه عبدالله انصاری، کلوپ انصاری نامیده شد. کلوپ انصاری تا سال ۱۳۴۵ به حیات معنویش ادامه داد و اما مجلۀ هرات که از زمان تأسیس دورۀ دوم تا ۱۳۴۱ از طرف کلوپ ادبی و سپس تا سال ۱۳۴۳ توسط کلوپ انصاری انتشار می‌یافت، از ۱۳۴۳ که آغاز دورۀ سوم نشراتی آن بود به وسیلۀ مؤسسۀ نشراتی اتفاق اسلام و از سال ۱۳۴۵ ش از جانب آمریت عمومی اطلاعات و فرهنگ هرات به چاپ رسید و در سال ۱۳۶۰ لغو گردید.
مدیران مسؤول و معاونان کلوپ ادبی تا سال ۱۳۴۵ و از مجلۀ هرات تا ۱۳۶۰ ذوات آتی بودند:
- مرحوم محمد ابراهیم رجایی، مؤسس و مدیر افتخاری کلوپ و مجله (۱۳۲۷– ۱۳۳۲)
- مرحوم استاد فکری سلجوقی، معاون (۱۳۲۷– ۱۳۳۵) و سپس مدیر ( ۱۳۳۵– ۱۳۴۳)
- مرحوم استاد فکری سلجوقی، معاون (۱۳۲۷– ۱۳۳۵) و سپس مدیر ( ۱۳۳۵– ۱۳۴۳)
- مرحوم محمد علم غواص، معاون (۱۳۲۷- ۱۳۳۰)
- مرحوم عبدالواحد بهره، مدیر (۱۳۳۲- ۱۳۳۵)
- مرحوم عبدالکریم احراری، رییس افتخاری کلوپ (در سال ۱۳۳۴)
- سیف الدین مستمند سلجوقی، مدیر مجله (۱۳۴۳- ۱۳۴۵)
- مرحوم عبدالرزاق امیدی، معاون کلوپ (۱۳۳۵) و مدیر مجله (میزان ۱۳۴۵- اسد ۱۳۴۷)
- محمد دلبر سمسور، سرپرست مجله (میزان ۱۳۴۷- سرطان ۱۳۴۷)
- عبدالغنی نیکسیر (سرطان ۱۳۴۸- ۱۳۵۷)
- عبدالجلیل شبگیر پولادیان.
و اما افزون بر همکاران مجلۀ ادبی هرات که نام‌شان را قبلاً یاد کردیم، همکاران قلمی دورۀ دوم مجلۀ «هرات» این‌ها بودند:علی اصغر بشیر، عبدالحسین توفیق، استاد محمد سعید مشعل، حفیظ الله الیم، محمد افضل شهیر، فیض محمد عاطفی، مایل هروی، محجوبه هروی، محمد انور اسیر، احمد صدیق حیا، احمد شاه فگار، توروایانا، عبدالباقی کریمی، عبدالواحد نافذ، عبدالکریم رونق، عبدالغفور رنا، سید عبدالرؤف فقیری و تعدادی دیگر که روح همۀ شان شادباد!
در دوران حاکمیت حزب خلق، هر چند کار کنان رژیم وقت در هرات کوشیدند تا انجمن نویسنده‌گان را فعال سازند، این اقدامات استقبال نشد و جایی را نگرفت. ولی در حمل ۱۳۷۳ خورشیدی انجمن ادبی هرات – به حیث یک نهاد غیر دولتی- فعال گردید و تا ۱۳۷۴ بدون کار نشراتی به فعالیت خود ادامه داد
در دورۀ مجاهدین، فرهنگیان و هنرمندان ، فرصت های بیشتری برای اجرای فعالیت های فرهنگی و هنری و تأسیس و راه اندازی نشریات چاپی به دست آوردند.
یکی از افتخارات جامعه فرهنگی در اوایل دهه هفتاد خورشیدی ، تاسیس مجدد انجمن ادبی هرات بود که همه فرهنگیان و نویسندگان این دیار، خود را وارث آن می دانند. در آن سال ها این انجمن با مسئولیت « سید عبدالرئوف فقیری» برای اعتلای فرهنگ و گسترش فعالیتهای ادبی؛ سعی فراوان به خرج داد. به این منظور محافل فرهنگی- ادبی متعددی از جمله محافل شعر خوانی، آن هم با بهترین شکل ممکن برگزار کرد.
به تاریخ برج عقرب ۱۳۷۳ نخستین شماره مجله هفت قلم به امتیاز ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات زیر نظر گروه نویسندگان انتشار پیداکرد و تا اول سنبله ۱۳۷۴ ادامه داشت.
مسؤولان انجمن ادبی و اورنگ هشتم در دورۀ اخیر
- احمد ضیاء رفعت که در احیای انجمن ادبی هرات درین دوره نقشی عمده داشت و از ۱۴ حمل ۱۳۷۸ تا پایان سال ۱۳۷۹ رییس انجمن ادبی و مدیر مسؤول اورنگ هشتم بود.
- احمد سعید حقیقی که از آغار سال ۱۳۸۰ ابتدا به نام سرپرست و بعد به صفت رییس انجمن ادبی و مسؤول اورنگ هشتم تا سنبلۀ ۱۳۸۱ ایفای وظیفه نمود.
- محمد مسعود رجایی که از ۲۰/۶/۱۳۸۱ تا ۱۳۹۱/۵/۵ به عنوان رییس انجمن ادبی و مدیر مسؤول مجله «اورنگ هشتم» ایفای وظیفه نمود.
- ولی‌شاه بهره که از تاریخ ۱۳۹۲خورشیدی تا ۱۳۹۵خورشیدی به عنوان رییس انجمن ادبی ایفای وظیفه نمود.
- محمد داوود منیر که از میزان ۱۳۹۵خورشیدی تا اکنون به عنوان رییس انجمن ادبی هرات ایفای وظیفه مینماید.
انجمن ادبی هرات آرام آرام به شهرتي فراوان در سطح کشور و کشور های منطقه مي‌رسد، به گونه‌اي که آثار چاپی این انجمن گذشته از آنکه به تمامی ولایات کشور توزیع می گردد، بلکه خوانندگان و علاقمندان فراوانی هم در کشور های همسایه بویژه ایران دارد. و حتی هر گروه از جهانگردان و شخصيت‌هاي علمي فرهنگي که به هرات سفر مي‌کنند، حتما در برنامه های انجمن ادبی هرات حضور به هم می رسانند.
دومين انجمن ادبی هرات، انجمن ناظم هروی است که آن را جمعی از شعرا و نویسندگان هرات در دهه هفتاد خورشیدی بنيان‌گذاري کرده این انجمن در سال ۱۳۷۲ از سوی شعرای مهاجر افغانستان، به شهر هرات انتقال پیدا کرد و جلسات درس نقد و شعر خوانی در منزل استاد فدایی دایر میشد . پس از سقوط طالبان انجمن ناظم هروی به ریاست استاد براتعلی فدایی بنیانگذاری شد و توانست در مدت کوتاه جوانان پرکاری را در دامن پرفیضش پرورش دهد . در این دوره میتوان از چهره هایی چون ناصر کفاش ، محمد ظاهر رستمی ، نظام الدین شکوهی ، محمد آصف رحمانی ، محمدناصرناهض ، محمد رفیع رحمانی ، روح الامین امینی ، علی شاه حکیمی ، غلام حیدر اسیر ، محمد یعقوبی ، سید عبدالطیف رازی ، حنیفی دشتی ، جلیل احمد نهیک فلاح ، اسدالله یوسفی ، محمد حسین یوسفی ، مرتضی قناویزی ، امید سلمان ، عبدالواسع حیدرزاده ، فریبا فروغ ، الهام رسولی ، خانم حیدریان نام برد که اعضای این انجمن بودند.
انجمن ادبی و انجمن ناظم هروی نقش مهمی در تشویق ، آموزش ، تبلیغ و ترویج فرهنگ ، ادب و هنر هرات ایفا کرده اند . و اگر به طور منظم و پیگیر فعالیتهای خود رادنبال کنند ، پل اساسی در بین نسل دیروز ، امروز و فردا اعمار خواهند کرد و این نقش اساسی در ساختار فرهنگ ملی و معیاری افغانستان فردا مشخص و متبارز خواهد بود.
سومين انجمن ادبي هرات که بیشتر با راه اندازی بزم های ادبی در پنجشنبه شب ها فعالیت دارد، انجمن ادبي مهتاب نام دارد که در اواسط دهه هشتاد خورشیدی راه اندازی شده است. در اين انجمن، شاعراني مثل عبدالرحیم مطهری، و دیگر شاعران جوان گرد هم جمع مي‌شوند و به ارایه تازه ترین اشعار خود و دکلمه اشعار دیگران می پردازند.
در ميان انجمن‌هاي ادبی هرات، شايد بتوان انجمن ادبي مهتاب را هم که در دهه هشتاد خورشیدی تشکيل شده است، يکي از انجمن‌هاي تاثيرگذار ناميد. انجمني که آخر هفته را با شاعران که وارث آب و خرد و روشني‌اند، سپری می کند.
چهارمين انجمن ادبی هرات، که البته انجمن ادبی نظم هروی به آن تغییر نام داده شده است، انجمن ادبی فدایی هروی است. فدایی هروی شاعر و نویسنده توانای هراتی است که چندین اثر شعری از وی منتشر شده است. بنيانگذار انجمن فدایی هروی ، روح الامین امینی و محمد آصف رحمانی هستند .
و سخن آخر اینکه در شرايط فعلي و با ظهور و بروز رسانه‌ها و صفحات مجازی، جوانان احساس مي‌کنند به انجمن ادبي نياز ندارند و همين که به چند صفحه فیسبوکی، انستاگرام، تلگرام و وب سايت سرک کشيدند، نياز ادبي آنها مرتفع مي‌شود و دل به چند کامنت از سوي وبگردان خوش کرده‌اند؛ در صورتي که حضور واقعي در جمعي که همه براي شنيدن شعر آمده‌اند و اتفاقا گوش‌ها و ذهن‌هاي آماده‌اي براي شنيدن و انتقاد دارند، مي‌تواند شعر آنها را صيقل دهد.
