مجله دوربین دانشنامه هرات، ادبی، فرهنگی، هنری و اجتماعی 
برگرفته از شماره 102 ماهنامه دوربین
شايد بتوان گفت، آهنگ (وقتی عاشق شوی راز دلته گفته نتانی) كه اغلب با صدا هاي خاطره انگيز مرحوم استاد زلاند، سهيلا زلاند، استاد مهوش و هايده، آواز خوان ايراني شنيده ايم، محبوب ترين و ماندگار ترين آهنگ در تاريخ موسيقي افغانستان باشد. چرا كه آهنگ (وقتی عاشق شوی راز دلته گفته نتانی) اصلاً يك آهنگ افغاني بوده است.
عبدالله شادان سراينده شعر اين آهنگ است كه با شدت جنگ هاي داخلي، در افغانستان نماند و براي هميشه بار سفر بست و به انگلستان رفت. اين آهنگ شايد نقطه عطف موسيقي آماتور افغانستان باشد كه بعد ها آواز خوانان ديگر از جمله هايده، آنرا خوانده اند.
آهنگ « وقتی عاشق شوی راز دلته گفته نتانی » براي نخستين بار از سوي مرحوم استاد جليل زلاند براي دخترش سهيلا زلاند ساخته شد كه در سال هاي نخستين دهه پنجاه خورشيدي، روي امواج راديويي قرار گرفت.
پس از سفر هنري گروهي از هنرمندان افغان به شمول مرحوم استاد زلاند به ايران ، آهنگ « وقتی عاشق شوی راز دلته گفته نتانی » ميان ايرانيان مطرح گرديد وآهنگ و شعرش بسيار مورد توجه برخي آواز خوانان آن كشور از جمله هايده قرار گرفت.
هايده به همراه نوازندگان ايراني در يكي از روزهاي خزان سال 1355 اقدام به خواندن اين آهنگ در يكي از استديو هاي راديو ايران ميكند. « وقتی عاشق شوی راز دلته گفته نتانی » با دقت و جديت فراوان ضبط ميشود. چرا كه هايده از هنرمندان صاحب سبك ايران بود و صدايي گرم و گيرا داشت .
به هر حال آهنگ « وقتی عاشق شوی راز دلته گفته نتانی » با صداي هايده از راديو و تلويزيون وقت آن كشور پخش ميگردد كه بسيار مورد توجه واقع ميشود.
و اين آهنگ تا به اكنون كه قريب چهل سال از توليد آن مي گذرد، بارها و بارها از حنجره هاي طلايي هنرمندان افغاني، ايراني و تاجيكي شنيده شده و روي كست ها و سي دي ها دست به دست گشته تا به عنوان آهنگي ماندگار در تاريخ موسيقي افغانستان بماند.
اما براستي عبدالله شادان كيست؟
عبدالله شـادان را میتوان (عبدالله شـاداب) نیز نامید: زیرا افزون بر آوای شاد، سیمای شادان و شاداب نیز دارد.
او با بهره مندی از پیشینه بازیگری و نقش آفرینی، در سالهای 1973 و 1974 در فلم (رابعه بلخی) خوش درخشید، ولی روان پویشگرش نخواست رویاهایش در چشمرس دوربین فلمبرداری زمینگیر شوند. شادان میدانست که پناهنده شدن در جزیره نه چندان سرسبز و سرشار سینمای تهیدست افغانستان که پس از هر چند زمستان، خال خال شگوفه میدهد، به سودش نیست. به بیان دیگر، او خیلی زود دریافت که سالها چشم به راه نشستن برای گنجیدن در یک فلم خوب، به دست باد سپردن توانمندیهای دیگر است و نباید چنان شود.
گویندگی گزینه دوم بود. عبدالله شادان با نمایش آواز بلورین و پالوده اش بار دیگر از روزنه رادیو، پیروزمندانه نمایان گردید. از همان آغاز میشد، پیشبینی کرد که او برای شماری از روندگان این راه، الگو خواهد شد.
با سختگیرانه ترین سنجه ها نیز میتوان شادان را از انگشت شمار گویندگان درستگـو و خوشنوا دانست. او هم در دکلمه و هم در گزارشخوانی از سرآمدان سالهای 1975 تا امروز بوده است. البته، در دو دهه پسین، سنگینی گرایش کاری او بیشتر به سوی خواندن گزارشها بوده است تا به آب و هوای بهارانه دکلمه ها.
آنچه دکلمه های دکتور اکرم عثمان و عبدالله شادان را از یکدیگر باز میشناساند، شیوه های ناهمگون انداز و پرداز خود پرداخته آنهاست. هر یکی آوای ویژه خود را به نوا می آورد و افاده خاصه خود را پیشکش میکند. به گفته عربها (عبقریت و عذوبت) دو شناسه ناهمانند در برآمد این دو هنرمند گرانسنگ اند.
شادان در خامه پردازی آفرینشی و برگردانها نیز آزمونهای دلانگیزی دارد. شاید خودش خواسته در این زمینه بیشتر خاموش و کمتر گویا – و به سخن دیگر (میانه رو) – بماند. شاید گرفتاری شباروزی در گراریهای گزارشگری، او را وادار به (ترک آرزو) کرده باشد. وي در گذشته تصنیفهایی سروده و نیز کاوشهای ادبی مانند نگاهی به (ترانه های بیلیتیس)، بررسی داستان (گلنار و آیینه) و برخی یادنامه ها و سفرنامه های نازک از کار های اوست. او در راديو وقت افغانستان با مرحوم استاد زلاند آشنا شد و مهمترين اثرات اين آشنايي، همانا ساخت آهنگ بر روي قطعه شعر (وقتی عاشق شوی راز دلته گفته نتانی ) بود كه بر محبوبيت و شهرت هر دو افزود.
جلیل زلاند در سالهای پنجاهم قرن گذشته پرآوازه شد. این دوره را اکثر موسیقی شناسان كشور دوره طلایی هنر موسیقی در افغانستان می نامند.
در این مرحله آوازخوان ها و آهنگسازان و مطربانی چون: حفیظ الله خیال، فطرت ناشناس، فضل احمد نینواز، عبدالرحیم ساربان، سلیم سرمست، فقیرمحمد ننگیالی، جلیل زلاند، حسین آرمان، خانم رخشانه، خانم ژیلا و دیگران خود موسیقی افغانستان را متحول کردند.
برخی ها به این باورند که جلیل زلاند بار نخست بعد از سرودن ترانه (ای ساربان، آهسته ران، کارام جانم می رود) خود را برای علاقه مندان موسیقی معرفی کرد.
به هر حال، آقای زلاند در یک سفر هنری به ایران، قبل از انقلاب اسلامی، با خواندن همین آهنگ و سرود (من آمده ام که عشق فریاد کند) که متنش از ترانه های فلکلوریک افغانستان گرفته شده است، به دل دوستداران موسیقی در ایران جای خاصی باز کرد.
این دو سرود را بعدها همانند آهنگ (وقتی عاشق شوی، راز دلته گفته نتانی) از زبان بسیاری از آوازخوان های معروف ایرانی، از جمله گوگوش بارها شنیده ایم.
جلیل زلاند، مولف آهنگ های سرود ملی در زمان زمام داری محمد ظاهرشاه و سردار محمد داوود می باشد. سرود ملی دوران حزب دموکراتیک خلق را نیز زلاند ساخت. جلیل زلاند تا اوایل حكومت حزب دموکراتیک خلق نیز در افغانستان بود و به فعالیت هایش ادامه می داد ، ولی بعداً تا اندازه ای دل شکسته شده و حتی سرودی ساخت که باعث ناراحتی زمامداران شد.
مرحوم زلاند روز پنجشنبه پانزدهم حمل سال 1388 در شهرک تارزان ایالت کالیفرنیای امریکا چشم از جهان فرو بست، ولی هزارها فرسنگ دور از شهر آباد و خرم تارزان، در وطن جنگ زده اش افغانستان و در کشور های همسایه تاجیکستان و ایران، صدای او را هزاران نفر از علاقمندان موسیقی، بیش از پنجاه سال است که چون صدای رودهای خروشان کوهستانی، نمی توانند فراموش کنند و آهنگ هاي بيادماندني او را در خاطر دارند كه آهنگ جاودانه ( وقتی عاشق شوی، راز دلته گفته نتانی) يكي از آنهاست.
وقتی عاشق شوی
وقتی عاشق شوی راز دلته گفته نتانی
چقدر سخت است خدایا !
دلبرت خنده کنه با دگرا
تو بسوزی وبرش گفته نتانی
دلبرت بیایه و بپرسه که چرا؟
تو برش گفته نتانی
چقدر سخته خدایا !
چقدر سخته خدایا !
روز نوروز بچینی گل سرخ
برسر راه نگار فرش کنی
دلبرت بیایه بپرسه کار کیس ؟
تو برش گفته نتانی
چقدر سخته خدایا !
چقدر سخته خدایا !
دلبرت سفر کنه ، تنها شوی
مثل ماهی ها از آو جدا شوی
به تپش مجنون شوی، تباه شوی
تو به کس گفته نتانی
چقدر سخته خدایا !
چقدر سخته خدایا !
**********
