تاریخچه سینما در هرات

نوشته: نوراحمد کریمی

در سال هایی که هنوز در شهر هنر پرور هرات هیچ فیلمی برای نمایش ساخته نمی شد، سینمایی وجود داشت که بعد از گذشت نیم قرن پایداری، سرگذشتی تلخ را تجربه کرد. به طوری که وقتی دفتر خاطرات تلخ سال ۱۳۷۵ خورشیدی را که ورق می‌زنیم، سینمای هرات  از جمله اماکنی بود که سرنوشت آن تلخ‌تر از مسدود شدن مکاتب دخترانه گردید. آن‌‌قدر تلخ که وقتی به ویران شدن آن به دست طالبان فکر می کنیم، وجودمان پر از درد می‌شود. تخریب عمدی و خصمانه ای که به بهانه ساخت یک باب مسجد و تعمیر ریاست ترانسپورت این شهر و دیار انجام گرفت.
سینمای هرات تا اوایل سال های دهه شصت خورشیدی به نمایش فیلم‌ های هندی، ایرانی، روسی، امریکایی ، جاپانی و برخی فیلم های خبری و آموزشی افغانی که در مواردی دوبله فارسی دری داشتند، می‌پرداخت.
بدین ترتیب آشنائی مردم اين ولايت با هنر و صنعت سينما، با ديدن اولين فلم هاي خارجي شروع شد.
بعد از گذشت پنج سال  از تاسيس اولين استيشن محلي تلويزيون هرات در سال 1363، نخستین جرقه ها برای ضبط بعضی از درامه ها به صورت نمایشنامه های تلویزیونی از سوی هنرمندان مدیریت تیاتر این ولا به میان آمد و این موضوع از زمانی روی دست گرفته شد که در سال ۱۳۶۶   اولين كامره فلم برداري بيتا كم به هرات آمد و چند نفري از جوانان آن زمان جهت آموزش و فراگيري به خارج از ولايت برده شدند. و ایشان در بازگشت از سفر آموزشی، با همکاری هنرمندان تیاتر هرات، به تولید نمایشات تلویزیونی پرداختند.

هنرمندان تیاتر هرات که از دیرباز علاقمند به تولید فلم های هنری بودند، برای اولین بار تولید دو نمایشنامه تلویزیونی به نام های « حرص » و « زلف عروس » را در سا ل 1368 به ابتكار مرحوم استاد غوث محمد عسكرزاده کلید زدند. این دو نمایشنامه تلویزیونی نخستین فعالیت های تلویزیونی و نقطه شروع هنر سينما در هرات به شمار می رود.

اگرچه هنر و صنعت سينما در آن زمان  در جهان در جايگاه بلندي تخنيكي قرار داشت و اين نمایشات تلویزیونی هراتی بسيار ساده و با امكانات نا چيز از يك نمايش زنده تبديل به ويدیو تصوير متحرك گرديد، ولي ما به عنوان اولين فلم و يا تصوير متحرك ساخت خود هنرمندان هرات به آن به ديده قدر و احترام مي نگريم و هميشه خود را مديون آن بزرگان ميدانيم  كه شروع كننده اين هنر و صنعت بودند.
تا سال ۱۳۷۲ هیچ فیلم بلندی در هرات ساخته نشد و اندک کار های هنری در قالب نمایشنامه های تلویزیونی بود که از سوی هنرمندان تیاتر صورت می گرفت.
نخستین فیلم بلند سینمایی هنرمندان هرات به نام ( آن دوران گذشت ) در سال ۱۳۷۲ توسط مرحوم فرحت هروی ساخته شد.
با نگاهی به فعالیت های ‏صورت گرفته در زمان جکومت مجاهدین (۱۳۷۱-۱۳۷۴) ، به دستآورد های مهم هنری بر می خوریم که از اولین نشانه های صنعت فلم سازی در هرات به شمار می آیند و هنرمندان تیاتر، نخستین کسانی بودند که به کمک اداره وقت رادیو تلویزیون هرات، در این زمینه فعالیت کردند.
باید گفت، هنر سينما در هرات  از استيژ تياتر رونق گرفت.
در فیلم  « آن دوران گذشت» هنرمنداني چون: غلام فاروق سرخوش، نعمت الله حسين زاده، ابراهيم محمدي، محمد یعقوب امینی، محمد صدیق شایق، ازمری اختری، غلام دستگیر سرود، محمد صدیق بلبل هروی، غلام سخی غلامی و محمد قاسم مسرور  نقش داشتند.

« ددمنشان» دومین فلم تولیدی هنرمندان هرات در سال 1373 خورشیدی به نویسندگی عبدالکریم وحدت بود.
این فلم نیز توسط فرحت هروي كارگرداني شد و بيشتر پيرامون موضوعات قاچاق مواد مخدر می چرخید.
در اين فلم هم هنرمنداني چون: غلام فاروق سرخوش، نعمت الله حسين زاده، ابراهيم محمدي، محمد یعقوب امینی، محمد صدیق شایق، ازمری اختری، غلام دستگیر سرود، محمد صدیق بلبل هروی، غلام سخی غلامی و محمد قاسم مسرور  نقش ایفا نمودند..
علاوه بر این دو فلم، « زهر سفید» نام فلم دیگری با ژانر پوليسي بود كه با محوريت مبارزه با باندهاي قاچاق مواد مخدر به نویسنده گی « غلام فاروق سرخوش» و به كارگرداني « غلام صدیق جامی» توليد و از سوي شبكه تلويزيون هرات به نمايش در آمد.
اين فلم دو ساعته در مناطقي از ولسوالي غوريان و نواحي مختلف شهر هرات به ثبت رسيد.
از اواخر سال 1374 الی سال 1380 در هرات هیچ گونه تحرک سینمائی وجود نداشت.

سينماي بعد ازطالبان

با شروع دهه هشتاد خورشدي و آغاز فصل ديگري از تاريخ افغانستان ، هنر و صنعت سينماي هرات نيز تغييرات چشم گيري را مشاهده كرد. از يك سو فضاي توليد انديشه هاي فرهنگي مساعد گرديد و از طرفي هم با   بوجود آمدن بازار آزاد در افغانستان، كامره هاي ديجيتال خيلي ساده و آسان كمك نمود تا انديشمندان هنر و صنعت سينما دسترسي به اين صنعت و هنر پیداکنند و در اين زمان بود كه جوانان و هنرجویان حرفه سينما دست به ابتكارات زدند و باز مديريت تياتر ولايت هرات بود كه فلم هايي چون” ساده خوش باور‌‌‌” فرجام اعتياد” و…   را ساخت .

در سال ۱۳۸۲  براي اولين بار فلمی در هرات ساخته شد كه به نقل از منتقدين سينما و فرهنگيان اين ديار، اين فلم در نوع خود بي نظير بود. زيرا كه با يك ديد سينمائی و تخنيك سينمائی ساخته شده بود و براي اولين بار فلم سرنوشت بود كه در ميز ديجيتالي مونتاژ گرديده بود. و سكانس هاي آن مشخص ، پلان هاي مرتب و موزيك و صداي مناسب داشت .

اين بود كه مطبوعات و فرهنگيان و هنرمندان اين ديار همه قبول دار اين جمله روزنامه فراسو گرديدند كه ( سرنوشت ) سرنوشت سينماي هرات را تغييرداد.
ولي بازهم بزرگترين كمبود احساس ميشد و آن كمبود نقش مكمل یا دختر در فلم  ها بود. زيرا كه در آن زمان نقش ممثل زن در اين ديار اصلاً نبود و همه با اين هنر بيگانه مخالف بودند.

خصوصاً زنان حاضر به تمثيل در فیلم نمي گرديدند. تا آنکه براي اولين مرتبه بانویی بنام” فاطمه حسن زاده” در فلم كوتاه هنري “خميرتروش”  ساخته مرحوم استاد غوث محمد عسكرزاده نقش بازي كرد . اين كمبود باز هم احساس ميشد.
در سال ۱۳۸۳ خود دختران اين ديار دست به ابتكار فلم سازي زدند و اولين بانو در اين ولايت ،  سينما را با كارگرداني فیلم ( سه نقطه ) شروع و تعداد زيادي از دختران و زنان در اين فیلم ايفاي نقش كردند . رویا سادات با جرِعت تمام  مرز سكوت را شكست و راه اميد به سينما را مهيا ساخت و در حقيقت فلم سه نقطه روياي سادات بود كه انديشه هاي هنرمندان هرات را براي اولين مرتبه بيرون از مرزهاي افغانستان به نمايش گذاشت و نگاه ها  بسوي اين ولايت فرهنگي بشتر از پيش معطوف گرديد.

بلي! سينماي هرات  از اوايل سال هاي دهه هشتاد خورشيدي حضوري چشمگير يافت و يکي از ولايات پر درخشش در اين زمينه بود.
در این میان بهزاد عسکرزاد نیز با ساخت فیلم اکشن عقرب سیاه و کارگردانی اولین سریال تلویزیونی و چندین قسمتی ( ملا نظر ) سهمی فعال در عرصه سینما و تولید برنامه های تلویزیونی ایفا نموده است.

در مجموع چنین فعالیت هایی از سوی هنرمندان و سینماگران این ولایت، مقدمات تاسیس چندین نهاد خصوصی سینمایی و تولید دهها فیلم هنری از سوی سینماگران جوان در سال های بعدی  را فراهم کرد. برخی از این فیلم ها عبارت بودند از: گلچهره، مسافران فردا ،  زنگ مكتب ،  اشك و لبخند ،  قرباني ،  عشق نو ،  رنگ شب ،  برهنه ها  ،  راه ،   زوزه ،  عروسی پرماجرا ،  جام محبت ،  فدا شدگان عشق ،  عكس يادگاري ،   هيس ،  دوسيه  ،  گرگ سياه ،   تار و زخمه  ،  قايق هاي كاغذي و… که در نهاد هایی خصوصی  تازه تاسیس سینمایی تولید تولید شدند.
متاسفانه در حال حاضر به دلیل نبود حمایت های کافی از سینماگران و فقدان سالون سینما برای اکران فیلم و عدم بازار مناسب برای فروش محصولات هنری،  فعالیت سینمای نوپای هرات را با رکود مواجه ساخته است. هر چند نباید از نظر دور داشت که تا هنوز عده ای از سینماگران جوان برای زنده ماندن این هنر در این ولا، دست و پا می زنند و با تولید فیلم های هنری و بعضاَ سریال های تلویزیونی، چراغ سینمای هرات را روشن نگاه می دارند.

اولین های سینمای هرات

در سالهای بعد از ۱۳۸۰ فعالیت‌های فیلمسازی به دلیل تأسیس چند شرکت سینمایی توسط تعدادی سرمایه‌گذار خوان و همچنین علاقمند تر شدن جوانان به فعالیت های هنری، گسترش یافت. اما متأسفانه این گسترش صرفاَ به جهت تولید فیلم های کم محتوا و غالباَ بی بهره از داستان ها و فیلمنامه های مناسب آنهم با امکانات تخنیکی غیر معیاری صورت گرفت،
طی این سالها مديريت تياتر هرات به مديريت مرحوم استاد غوث محمد عسكرزاده در تربيت و جايگزيني نسل جديد ممثيلين و جوانان علاقمند به سینما زحمات قابل قدری متحمل گردید.

دفتر سمعي بصري غند نظم جهادي وقت، برغم آنكه ارگاني كاملاً نظامي بشمار مي آمد، اما با مديريت فردي اگاه و مدبر در زمينه فعاليت هاي فرهنگي و هنري، به جايگاهي مناسب براي انجام فعاليت هاي فرهنگي و هنري بدل گشت و گروه كثيري از هنرمندان اين ديار، در چوكات آن مديريت، به توليد نمايشنامه ها و فلم هاي تلويزيوني پرداختند.
نهاد ديگر تاثير گذار در سينماي هرات، هري فلم به سرپرستي سيد عبدالوحيد قتالي بود كه به عنوان اولين موسسه فرهنگي هنري خصوصي در ولايت هرات بشمار مي آيد .

موسسه فرهنگي آينه كه در اواسط سال 1382 خورشيدي اقبال فعاليت در ولايت هرات يافته بود، جايگاهي براي تجمع گروه كثيري از هنرمندان و بويژه علاقمندان به سينما در آمد. در اين موسسه فرهنگي برنامه هاي گوناگوني از قبيل محافل نقد فلم و وركشاپ هاي هنري برگزار مي شد كه در علاقمندي جوانان به فعاليت هاي هنري ممد واقع مي گرديد.

تاسيس نشريه ي فرهنگي هنري دوربين از جمله مهم ترين فعاليت هاي انجام شده در طول سال 1383 خورشيدي در حوزه هنر تياتر و سينما است كه به مدير مسئولي نگارنده – نوراحمد كريمي – شكل گرفت كه از همان روز هاي نخست نشراتي- سرطان ۱۳۸۳ – به انعكاس اخبار سينمايي و معرفي هنرمندان اين ديار همت گماشت.

و اینکه غلام فاروق سرخوش، نعمت الله حسين زاده، ابراهيم محمدي، محمد یعقوب امینی، محمد صدیق شایق، ازمری اختری، غلام دستگیر سرود، محمد صدیق بلبل هروی، غلام سخی غلامی، نجیب الله اکبری، محمد رحیم سرخوش ، عبدالباقی اخوت و محمد قاسم مسرور از بزرگان و پیشکسوتان سینمای هرات هستند.

سایر اولین ها:

اولین فیلم بلند داستانی: آن دوران گذشت

اولین کارگردان فیلم در هرات: فرحت هروی

اولین فیلمبردار فیلم بلند: محمد صدیق جامی

اولین فیلم عاشقانه: آرزو های جانو

اولین فیلم اکشن: زهر سفید ( نویسنده: غلام فاروق سرخوش )

اولین هنرپیشه زن: فاطمه حسن زاده

اولین فیلمنامه نویس: عبدالکریم وحدت

اولین نشریه هنری و سینمایی: مجله دوربین

در پایان بادید گفت، سینمای هرات در این سالها با وجود فراز و نشیب های فراوان، راه خود را همواره پیموده و مشکلات موجود، هیچ گاه نتوانسته سینماگران جوان این ولا را از صحنه بیرون کند.