مجله دوربین دانشنامه هرات، ادبی، فرهنگی، هنری و اجتماعی 
نوشته از نوراحمد کریمی
بیش از ۵۰۰۰ سال است که خشت ساخته شده از خاک رس در اعمار بنا هایی چون آتشکده ها، عبادتگاه ها، حوض ها، برج ها، قلعه ها، پل ها و عمارت های مسکونی به کار می‌رود.
شواهد بدست آمده حکایت از آن دارد که گویا اول بار، خشت را برای ساختن شهر هایی در بین‌النهرین و دره سند در پاکستان به کار بردند.
در همین حال استفاده از خشت در افغانستان نیز سابقه طولانی در تاریخ دارد.
معروف‌ترین بناهای خشتی بجا مانده در افغانستان، مسجد نه گنبد، منارجنبان زادیان و مسجد جواجه پارسا در ولایت بلخ، قلعه اختیارالدین، مناره ها، شهزادگان، مقبره گوهر شاد بیگم . مسجد جامع بزرگ شهر در ولایت هرات، طاق بست در ولایت هلمند و منار جام در ولایت غور ، باغ بابر در کابل، قلعه با لاحصار، برجک قدیمی سلطان محمود غزنوی، روضه سلطان محمود غزنوی و مناهای سلطان محمود است.
باید گفت، خشت دستی از بدو پیدایش، در ساخت قلعه ها، عبادتگاه ها ، مدرسه ها، مساجد و دیگر ساختمان‌ها به کار می‌رود. در ولایت هرات اما امروزه از این صنعت دستی هزاران ساله تنها اماکنی مانند حوض ها، پل ها، دالان ها، عمارت ها و مساجد قدیمی در شهر قدیم، قلعه اختیارالدین، مصلای هرات، خیابان هرات، گازرگاه، پل مالان، باغمراد و بیت الامان به جای مانده‌است که نشان دهنده سبک معماری و تزیینات دوره های مختلف از جمله غوری، سلجوقی و تیموری هاست.
« عصر تیموری عصر عمران و آبادانی و خیزش انواع هنرها به خصوص هنر معماری می‌باشد. در این زمان پوشش‌های گنبدی از خشت به تحول کامل می‌رسد و انواع طاق پوش‌های خشتی، مسیر در حال تحول خود را تا سرحد مطلوب پیش می‌برد. همچنان انواع گلچین‌های خشتی در بنا های آن دوره به واقع عظمتی از هنر خشت کاری توسط معماران نامی این دیار به شمار می آید و زیباترین انواع نقوش گره خشتی، خط‌های کوفی خشتی و خط های بنایی خشتی در کنار زیباترین ترئینات، مینیاتور کاری و خطاطی بر کاشی های ستنی هرات که تلفیقی از خشت و کاشی می‌باشد، در بسیاری بنا ها به چشم می آید که می‌توان به کارهای خشتی و کاشی شده بسیار زیبای مسجد بزرگ شهر ، حوض ها و سایر شاهکارهایی از هنر خشت کاری این شهر و دیار اشاره کرد.
باید گفت،بسیاری از خشت کاری ها و تزئینات انجام شده در آبده های تاریخی که عمری به درازای ششصد تا یک هزار سال و یا هم بیشتر از آن دارد، زیر کار تزیین دورهٔ تیموریان که به ذوق و سلیقهٔ خود بسیاری از این بناء ها را بار دیگر مرمت و تزئین نمودند، مخفی مانده است، اما پاره ای از نشانه های خشت کاری و تزئینات دوره غوری ها در مسجد جامع بزرگ شهر هرات از سوی کارشناسان فرهنگی در سال 1343بازیابی شده است.
هرات ساختمان های تاریخی و خشتی زیادی دارد؛ قلعه اختیار الدین، مناره ها، شهزاده گان، حوض چهار سوق، حوض ملک، مسجد جامع بزرگ، عمارت زراعت زیبایی و … که هویت و ماندگاری خود را مدیون همین خشت ها استند.
قلعه اختیار الدین هرات
بنابر روایت‌های عامیانه، قلعه اختیارالدین توسط اسکندر کبیر در سال 330 پیش از میلاد از خشت خام ساخته شد و بعضی از محققان معتقدند که این اثر از بقایای شهر تاریخی «آرتاکوانای» است.
برج های این قلعه در زمان تیموریان به تزئینات کاشی‌کاری که آنهم از خشت پخته ساخته می شود، مزین شد که هنوز هم بر روی 2 برج این قلعه این تزئینات به چشم می‌خورد.
این بناء ساخته شده از خشت، در جریان تهاجم چنگیز در قرن هفتم میلادی، ویران شد. اما پس از آن توسط وزیرش اختیارالدین از حاکمان وقت توسط خشت پخته، مرمت گردید.
این قلعه به دلیل این که مرکز حکومت بود، همواره در معرض تخریب مهاجمان بود و در سال 818 هجری قمری توسط شاهرخ تیموری دوباره مرمت شد.
مسجد جامع بزرگ شهر هرات
پنجمین مسجد جامع بزرگ در جهان است که به نام «مسجد آبی» شهرت فراوانی داشته و این بنای با ارزش خشتی، بیش از 1400 سال قدمت دارد.
درسال 414 هجری نیمی از مسجد که غالباً با چوب پوشیده شده و رنگ آمیزی شده بود در آتش سوخت ولی به همت «خواجه محمد تاکی» و همکاری مردم دوباره ترمیم شد و حدود 2 قرنبعد بر اساس مشورت «شیخ الاسلام فخرالدین رازی» به دستور «سلطان غیاث‌الدین غوری» به شکل کنونی با استفاده از خشت پخته ، تزئینات و کاشی‌های فیروزه‌ای بنا شد که با مرگ سلطان، پسرش «سلطان محمود» بعضی ازکارهای باقی مانده از زمان پدرش را به اتمام رسانید.
امروزه تنها بخش کوچکی از مسجد عهد غوریان در درب ورودی جنوبی باقی مانده‌است.
ساختمان فعلی مسجد جامع براساس معماری عصر تیموری‌ها بنا شده است و ترمیماتی هم که در این اواخر بر آن صورت گرفته با اسلوب و معماری این عصر همخوانی دارد.
مناره های مصلای هرات
مناره های خشتی هرات، یادگار اوج شکوفایی هنر دوره تیموری است که تا هنوز بخاطر اسفاده از خشت و مصالح مرغوب پا بر جا مانده است.
«گوهر شاد بیگم» همسر «شاهرخ میرزای تیموری» برای اولین بار در 820 هجری قمری، پروژه احداث «مصلی هرات» را آغاز کرد و این مصلی شامل مدرسه و مسجد جامع گوهرشاد، مدرسه و خانقاه «سلطان حسین بایقرا»، مسجد جامع «امیر علی شیرنوایی»، «دارالحفاظ»، خانقاه و مدرسه «اخلاصیه» تماما با خشت پخته بنا یافت.
در حال حاضر تنها مناره که قریب 30 متر ارتفاع دارند، عیلرغم همه حوادث از گزند روزگار محفوظ مانده است.
بر اساس مشاهده عکس‌های باقیمانده از اوایل قرن بیستم، مناره‌های هرات دارای تزئینات بسیاری بوده که بیشتر با کاشی که آنهم از خشت های پخته ساخته می شود، بوده است.
استحکام های خشتی این مناره‌ها به حدی می‌باشد که در پی این همه حوادث عمدی و طبیعی همچنان پابرجاست و با اینکه از محور عمودی خویش خارج شدند اما هم چنان استوار به نظر می‌رسند.
به‌طور کلی استفاده از خشت در طول تاریخ این دیار بسیار گسترده بوده و بناهای بیشماری اعم از مسجد و ساختمان‌های مسکونی به وسیله خشت ساخته شده‌اند.
در حال حاضر با توجه به افزایش جمعیت و ساخت بناهای چندین طبقه، استفاده از خشت در اسکلت این نوع ساختمان‌ها مقدور نیست و از اسکلت‌های فلزی یا سمنتی استفاده می‌شود؛ ولی از خشت در پاره ای از مواقع برای نماسازی استفاده می‌شود.
پل تاریخی مالان که با خشت پخته دستی اعمار شده است
———————————————————————-
باید گفت،کوره‌های خشت پزی در دو صد سال گذشته همواره در اطراف هرات و در منطقه النگ سنگ سفید واقع در غرب ولسوالی انجیل موقعیت داشت. در حال حاضر بقایای کوره‌های خشت پزی از النگ سنگ سفید برچیده شده است. و اکنون بیشتر در قریه جات ساوه، صوفیان، جبرئیل ولسوالی انجیل موقعیت دارند و منطقه ای معروف بنام کوره ملی برای تولید انبوه خشت در ده کیلومتری غرب شهر هرات واقع است.
