ناحیه هشتم شهر هرات

 گازرگاه در دوره «غوریان» و «سلجوقیان» اندکی آبادی داشته و لیکن در زمان «شاهرخ میرزای تیموری» (850 – 799 ) به طور اساسی تعمیر و کاشی‌کاری شده و خانه زرنگار، معماری استادانه، حوض زمزم، سنگ‌های منقش و سنگ نبشته‌های آن چشم را جلا می‌بخشد.

در منطقه زیارت پیر هرات چندین شاعر، عالم وشخصیت‌های مشهور هرات آرمیدند.

 علاوه بر مزار خواجه عبدالله انصاری، «شیخ عمو»، «ابونصر خباز»، «ابولحسن سوهان»، «عبدالله غور بنج»، «غریب میرزا»، «امیر دوست محمد خان» و بسیاری دیگر از مفاخر و مشاهیر زبان و ادب عرفان فارسی در این مکان آرمیدند.

در جوار مزار پیر هرات، جنگل بسیار سرسبز و شادابی وجود داشته که اولین مدرسه علمی بوده که در قرن 12 میلادی در عصر غوری‌ها بنا نهاده شده که امروزه از آن اثری نیست.

ایوان بزرگ مشرقی مزار حضرت خواجه به دست شاهرخ میرزا تیموری در سال 829 قمری احداث شد که هنوز پا برجاست.

گازرگاه در واقع گنجینه آثار تاریخی، محل دعا، ذکر، نذر و مراد، تفریحگاه مردم و بست و پناهگاه مصون اهالی هرات محسوب می‌شود.

خلیل الله خلیلی در کتاب آثار هرات که حدود یک قرن پیش نگاشته شده است، می‌نویسد: در زمان‌های قدیم هر کس که تحت تعقیب بود وقتی که به مزار پیرهرات پناهنده می‌شد تا وقتی که در آنجا بود، مورد احترام بود و کسی نمی‌توانست او را دستگیر یا مورد آزار قرار دهد.

گازرگاه، عمارتی دلپذیر و آب و هوای خوشی دارد که همه ساله زائران و مسافران زیادی را به سوی خود جلب می‌کند.

ساختمان نمکدان

ساختمان باشکوه نمکدان در شمال باغ گازرگاه که در واقع به شکل نمکدان طراحی شده از یادگارهای عهد «امیر علی شیر نوایی» است.

این آبده زیبا در سمت  غربی آرامگاه خواجه عبدالله انصاری متصل به باغ سمت غربی موقیت دارد بنام نمک دان نامگذاری شده است . تعمیر اعمار شده از بیرون بشکل 12 ضلعی واز داخل به شکل 8 ضلعی میباشد. ازداخل در چهار سمت آن خانه های کوچکی  بشکل ایوان پوش   موجود است که در هر کدام آن دروازه ورودی به چشم میخورد و در چهار ضلع دیگر آن اتاق های کوچک 8 ضلعی ساخته که دارای سوفهای کوچک در دو طرف آن موجود میباشد و بدو منزل اعمار گردیده این اتاق های کوچک وبزرگ بخاطری ساخته شده است که نمائی بیرونی آنرا جالب تر نموده و بشکل نمکدان بخوبی مشاهده میشود که میتوان گفت از لحاظ هنر معماری  اسلامی این آبده زیبا 12 ضلعی  طرح شده چشم بینده را بخود جلب میکند.

  وزیر دانشمند امیر علی شیر نوائی (838 – 906 هق ) که از همصنفی ها ودوستان  صمیمی سلطان حسین بایقرا بود در زمان حکمرانی سلطان که مدت  38 سال سلطنت آن میباشد. امیر علی شیر نوائی   سمت وزارت را بدوش داشت این وزیردانشمند و هنر پرور به ترمیم اکثر بناهای تاریخی هرات توجه خاص نمود و به ترمیمات آن همت گماشت  که از جمله اعمار نمکدان و باغ سمت غربی آرامگاه خواجه عبدالله انصاری میباشد.

 از این خانه ویا نمکدان امیر علی شیر نوائی  برای پذیرائی  مهمانها وجمع آوری شاعران، نویسنده ها ،خطاطان، نقاشان وحکاکان بخاطر مشوره های هنری وفرهنگی دوره هم جمع مینمود و همچنان برای  امورات رسمی از آن استفاده به عمل می آورد  این خانه در بعضی از کتب بنام خانهء فرهنگیان عصر تیموری نیز تذکر داده شده وفعلاً هم این خانه برای پذیرائی  مهمانان که  به زیارت آرامگاه خواجه عبدالله انصاری (رح) میآیند توسط میر صاحب گازرگاه که یکی از بزرگان هرات میباشد استفاده میشود.

لوح مرمرین

لوح مرمرین آرامگاه پیر هرات از دوره «سلطان ابو سعید» است.

سنگ هفت قلم:

سنگ بسیار نفیس و ارزشمند 7 قلم که از عجایت صنعت حجاری قلمداد می‌شود، یادگار عهد «سلطان حسین بایقر» است و بسیاری از باستان شناسان بر این باورند که نظیر آن در جهان وجود ندارد.

این سنگ در حال حاضر در یکی از اتاق های شمالی زیارت و در جوار مزار «خواجه عبدالله انصاری» بر سر مزار «غریب میرزا» فرزند جوان «سلطان حسین بایقرا» قرار دارد.

این اثر هنری از شاهکارهای صنعت سنگ تراشی و حجاری در جهان محسوب می‌شود که به دست هنرمندان مشهور تیموری چون «کمال الدین بهزاد» و «شمس الدین حکاک» خلق شده است.

برخی نیز بر این باورند که هنرمندان مشهوری چون «میرک نقاش» و «زین الدین معمار» نیز در خلق این شاهکار هنری نقش داشتند.

دلایل نام گذاری این سنگ به هفت قلم نیز این بوده است که آفرینش این این سنگ در هفت مرحله صورت گرفته و اول که سنگ از کوه جدا شده به شکل خاصی در آمده و دوم تراشکاری شده و سوم داخل سنگ حکاکی صورت گرفته و در مراحل بعدی نقاشی و کتابت آن صورت گرفته است.

در سال‌های قبل هیئت باستان شناسی از طرف یونسکو برای مطالعه دقیق این سنگ به افغانستان سفر کرد و بعد از کاوش آن را شاهکار هنری بی نظیری توصیف کرد.

موی مبارک

آثار منسوب به رسول الله (ص) بیشتر در شهرها و مناطق اسلامی، به ویژه در قلمرو پادشاهان عثمانی و شبه قاره هند یافت می‌شده است. در کشور ما نیز تعدادی از این گونه آثار وجود داشته که موی مبارک در زیارت خواجه عبدالله انصاری یکی از آنها به شمار می آید.

تار مویی منسوب به حضرت رسول(ص) در یک صندوق چوبی در زیارتگاه خواجه عبدالله انصاری در گازرگاه هرات، قرار دارد. این تار مو را میر بزرگ، میر سلیمان بعد از سفر حج، از استانبول با خود به افغانستان آورده و در این مکان قرار داده است. زمان انتقال تار مو، در اوایل دوره پادشاهی امیر حبیب‌الله خان بارکزایی بوده است.

وجود موی مبارک پیامبر اسلام در اتاق بالایی ایوان غربی زیارت قرار دارد و پلکان آن از میان گلدسته ایست که ساخت آن به انجام نرسیده است. موی مبارک در یک محفظه چوپی که با پارچه های منقش به آیات متبرک حفظ و مراقبت می شود و بر ارزش معنوی این مکان افزوده است.