هرات در عهد طاهریان

یکی دیگر از چهار ربع بزرگ خراسان هرات است. بناي این شهر را نیز به روایت افسانه اي به طهمورث نسبت می دهند. 92رونق این شهر قبل از اسلام قابل توجه بوده است. ابن خردادبه شاه هرات، پوشنگ و بادغیس را »برازان« نامیده است. 93در بعد از اسلام، هرات همچنان از شهرهاي آباد و بزرگ خراسان به حساب می آمد به روایت حدود العالم: »هري، شهر بزرگی است و شهرستان وي سخت استوار است و او را قهندزاست و ربض است. و اندر وي آب هاي روان است و مزگت جامع این شهر، آبادان )ترین( مزگتهاست … به مردم از همه خراسان و بر دامن کوه است. و جاي بسیار نعمت است.«94
تابستان 89قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهاي اربعه خراسان 33 این رسته در ذکر آبادانی هرات از چهارصد قریه کوچک و بزرگ در اطراف آن شهر یاد می کند. 95وجود این آبادي هاي فراوان عاملی بود که وسعت شهر را نیم فرسخ در نیم فرسخ بدانند. همچنین براي هرات چهار دروازه بر شمرده اند که نزدیک هر یک از آن دروازه ها بازارهاي بزرگ قرار داشته است.96 در زمان ساسانیان، هرات، پوشنگ و بادغیس یکی از چهار بخش خراسان بزرگ بود که یک مرزبان بر آن فرمان میراند. 97اعتبار هرات همچنان در دوره اسلامی حفظ گردید. در عصر اموي و آغاز عصر عباسی هرات و پوشنگ و کوهستانهاي اطراف آن پایگاههاي شورش خوارج بود. طاهر بن حسین خود در پوشنگ از توابع هرات زاده شد و با توجه به موقعیت خانوادگی خود در سال 181هجري از سوي علی بن عیسی حاکم خراسان به حکومت پوشنگ منصوب گردید. لیاقت طاهر در اداره امور پوشنگ و بالاخص برخوردهاي تند وي در سرکوبی حرکت- هاي خوارج سبب گردید تا منطقه پوشنگ و هرات از وجود خوارج تا مدتها آسوده گردد.98 طاهر بن حسین علیرغم کسب موفقیتهاي بزرگ در عراق و شام همواره علاقه خاص به مردم پوشنگ و هرات داشت و حضور در میان آنان را بر هر کاري ترجیح میداد. 99با آغاز قدرت طاهریان در خراسان هرات به جهت نزدیکی به پوشنگ از توجهی خاص برخوردار گشت. حکومت هرات پیش از قدرتیابی طاهریان در اختیار فرزند اسد بن سامان بود. مأمون در هنگام حضور در مرو توجه خاصی به فرزندان اسد بن سامان داشت. پس از وي غسان بن عباد به سفارش مأمون نوح بن اسد را حکومت سمرقند، احمد بن اسد را به امارت فرغانه و یحیی بن اسد را به حکومت چاچ و اشروسنه فرستاد و حکومت هرات را به الیاس بن اسد داد. 100چون طاهر بن حسین به حکومت خراسان رسید فرزندان اسد بن سامان را که بر شهرهاي مختلف خراسان همچنان ابقا کرد. به دنبال عصیان طاهر بن حسین و اعلان مخالفت
تابستان 89قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهاي اربعه خراسان 34 با خلافت عباسی لشکرکشی احمد بن ابی خالد به خراسان از یک سو براي تأیید حکومت طلحه و از طرفی براي تثبیت حکومت فرزندان اسد بن سامان بر شهرهاي خراسان بود.101 گمان میرود طلحه به تأکید مأمون و احمدبن ابی خالد حکومت هرات را همچنان در اختیار الیاس بن اسد قرار داد. وي به عنوان فرمانده سپاه طاهري از سوي طلحه در سال 208هجري عازم سیستان شد تا با خوارج نبرد کند.102 با توجه به درگیري پیاپی طلحه در طول دوران حکومتش با حمزه خارجی در سیستان، نقش هرات و الیاس بن اسد در اعزام نیرو و نبرد با خوارج بسیار زیاد بوده است. وي تا زمان عبدا…بن طاهر حکومت هرات را بر عهده داشت. ابن اثیر گزارشی را از عملکرد الیاس در هرات و برخورد عبدا…بن طاهر با وي نقل نموده است: »الیاس والی هرات بود و در آن جا نسل و اولاد و آثار و آبادهاي بسیار از او ماند. عبدا…بن طاهر او را نزد خود خواند، او قدري تسامح کرد و دیر جنبید. عبدا…بن طاهر به او نوشت هر جا که نامه به او برسد بماند. او به پوشنج رسیده بود که نامه را دریافت. همان جا مدت یک سال ماند. و آن مدت براي او کیفر بود. پس از آن عبدا…بن طاهر او را عفو کرد و به او اجازه داد که براي ملاقات حاضر شود..«103 گمان میرود توضیح و بازخواست عبدا… از الیاس بن اسد به جهت اهمالکاري وي در برخورد با خوارج بوده است. زیرا هرات دروازه ورود خوارج از سیستان به نیشابور بود و با آغاز حکومت وي خوارج در نیشابور و هرات نفوذ بسیار کرده بودند. عبدا…بن طاهر حکومت الیاس بن اسد بر هرات و دیگر برادرانش را بر همان فرمان طاهر بن حسین مقرر داشت.104 بعد از مرگ الیاس بن اسد در سال 244هجري در هرات، طاهر بن عبدا… فرزند او، ابواسحاق محمد را به جاي پدرش به حکومت هرات گماشت. 105فرزند دیگر وي ابراهیم بن الیاس فرمانده سپاه محمد بن طاهر شد که در نبرد با یعقوب در حوالی هرات شکست خورد.
تابستان 89قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهاي اربعه خراسان 35 گمان میرود حکومت ابواسحاق محمد بن الیاس بر هرات چند سالی بیشتر دوام نیاورد چرا که در زمان محمد بن طاهر، حسین بن عبدا… حکومت هرات را به دست گرفت. در اواخر عهد طاهریان به دنبال گسترش فعالیتهاي خوارج در سیستان ناامنی در منطقه هرات نیز افزایش یافت چنانکه نلدکه به حضور یک خارجی در حوالی هرات اشاره میکند که قریب سی سال خود را امیرالمؤمنین خوانده بود.106 هرات و پوشنگ دروازه ورود یعقوب به نیشابور به حساب میآمد. یعقوب در اولین نبرد خود با طاهریان در سال 253هجري به سمت هرات و پوشنگ روانه شد و با تسخیر هرات حسین بن عبدا… حاکم این شهر اسیر شد. ابراهیم بن الیاس بن اسد از سوي محمد بن طاهر آخرین امیر طاهري روانه پوشنگ شد تا یعقوب را از هرات عقب راند. اما وي در جنگ با یعقوب در حوالی هرات شکست خورد و بسیاري از سپاهیانش کشته شدند. حسین بن عبدا… در برخورد با یعقوب چندان لیاقتی از خود نشان نداد و در حمله اول یعقوب به هرات به اسارت وي درآمد. سفارش امیر طاهري براي آزادي حاکم هرات از دست یعقوب کارساز نبود. 107سرانجام خلیفه معتز که شکست طاهریان در هرات برایش ناگوار بود، ابن بلعم را با نامه اي براي یعقوب به سیستان فرستاد و خواستار آزادي حسین بن عبدا… حاکم هرات گردید. 108موقعیت حاکم هرات و نیز ارج خاندان طاهري در نزد خلیفه چنان بود که خلیفه خواهان آزادسازي بزرگان خاندان طاهري در حمله یعقوب به هرات بود. یعقوب لیث اگر چه با دریافت حکومت کرمان و فارس در هرات عقب نشست اما مجدد در سال 259هـ بدون اعلان جنگ از مسیر هرات روانه نیشابور گشت و به حکومت طاهریان پایان داد. ظاهراً در زمان طاهریان قلعه هرات مکانی براي زندانی کردن برخی از بزرگان خاندان طاهري بوده است چنانکه در زمان عبدا…بن طاهر ابراهیم بن حصین قوسی از بزرگان سیستان
تابستان 89قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهاي اربعه خراسان 36 در هرات زندانی بود. 109موقعیت هرات به لحاظ اقتصادي و تجاري به گونهاي بود که برخی از والیان خراسان به ضرب سکه در هرات میپرداختند. 110چنانکه یکی از دارالضربهاي مهم خراسان را در هرات ذکر نمودهاند.111 موقعیت آباد هرات سبب شده بود تا اقلیتهاي دینی نیز در این منطقه حضور داشته باشند به گونهاي که ابن حوقل از وجود آتشکده آباد زرتشتیان در بالاي کوه هرات و نیز کلیساي مسیحیان در این شهر یاد میکند.112 موقعیت خاص هرات به گونهاي بود که چهار دروازه ي آن به سوي شهرهاي مهم خراسان براي عبور کاروانهاي تجاري قرار داشت. به گفته ابن حوقل هرات چهار دروازه دارد. دروازه سراي یعنی دروازه کاخ در شمال سر راه بلخ، دروازه زیاد از طرف مغرب رو به نیشابور، دروازه فیروزآباد از طرف جنوب در مسیر راه سیستان و دروازه خشک در سمت خاور رو به کوهستان غور. از این چهار دروازه، دروازه سراي آهنین و دیگر دروازه ها چوبی بود.
113وجود این دروازه ها و رونق تجارت در آن سبب شده بود تا هرات به منزله قلب خراسان محل تقاطع راه ها و کاروان هاي تجارتی به حساب آید. چندان که این شهر را دروازه خراسان و سیستان و پارس شمرده اند. 114ابن رسته از منزلگاه ها و مسیر راه هاي هرات به سمت شهرهاي مهم خراسان یاد می کند. وي بیان می دارد که هرات 324آسیاب دارد 115این امر حکایت از رونق کشاورزي و آبادانی روستاهاي اطراف هرات دارد. برخی از روستاها و قریههاي هرات که در عصر طاهریان آباد و خراج قابل توجهی از آن مناطق براي عبدا…بن طاهر ارسال میگردید عبارتند از: ازاب، اسفرار، اسفیدنج، غرشستان، پوشنگ، بادغیس و … در میان این شهر دو منطقه بادغیس و پوشنگ در تحولات سیاسی عصر طاهریان بیشتر نقش و اهمیت داشته است. پوشنگ زادگاه طاهر بن حسین و اولین شهري بود که حکومت آن را به دست گرفت و بادغیس با آبادانی زیاد خود محل ظهور حنظله بادغیسی بود که پس از سقوط طاهریان براي مدتی حکومت خراسان را به دست گرفت.
تابستان 89قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهاي اربعه خراسان 37 جدا از اهمیت سیاسی و اقتصادي ربع هرات این منطقه از نظر فرهنگی در عصر طاهریان نیز از اعتبار و اهمیت زیادي برخوردار بود چنانکه این منطقه را در عصر طاهري میتوان نقطه آغاز و شروع زبان دري و توسعه و رونق آن در عصر سامانیان به حساب آورد. حنظله بادغیسی از معاصران طاهریان در ربع هرات بود که به روایتی نخستین اشعار فارسی را به او نسبت میدهند. عوفی این دو بیت را از او نقل کرده است:

یارم سپند گر چه بر آتش همی فکند از بهر چشم تا نرسد مرو را گزند
او را سپند و آتش ناید همی به کار با روي همچو آتش و با خال چون سپند

به روایت عروضی سمرقندي احمد بن عبدا… خجستانی همولایتی حنظله در بادغیس دیوان او را مطالعه کرده است. این امر حکایت از رونق شعر فارسی در هرات دارد.116 همچنین از محمود وراق هروي معاصر با محمد بن طاهر که در هرات میزیسته است به عنوان اولین شاعر پارسیگوي این عصر یاد کردهاند. و این شعر را منسوب به وي میکنند:

نگارینا به نقد جانت ندهم گرانی در بها ارزانت ندهم
گرفتستم به جان دامن وصلت نَهم جان از کف و دامانت ندهم

اگر چه اختلاف نظر در مورد سرودن اولین شعر فارسی در بعد از اسلام وجود دارد اما آنچه واضح است آنکه در هرات و بادغیس شعرایی وجود داشتند که به سرودن شعر فارسی مشغول بودند و این امر رونق فرهنگی هرات در عصر طاهریان را نشان میدهد. مقدسی نیز در تأیید وضعیت فرهنگی هرات مردم این شهر را اهل ادب و فصاحت و خوشبیانی و هوش توصیف کرده است.118 بسیاري از این موفقیتها و رشد جمعیت هرات در این عصر متأثر از آبادانی و انبوهی نعمتها در این ربع خراسان بوده است. هرات با آب و هوایی خوشگوار از طبیعتی پرنعمت
تابستان 89قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهاي اربعه خراسان 38 برخوردار بود. از محصولات هرات میتوان به پارچه، انگور، پولاد، پسته، شیرینیها، انواع میوه ها و کشمش خراسانی اشاره کرد