مجله دوربین دانشنامه هرات، ادبی، فرهنگی، هنری و اجتماعی 
به قلم استاد حیدر حمید
عنوان فوق نام کتابی‌ست که مجموعه‌ای از یادداشت‌های کوتاه و نیمه‌بلند منثور و منظوم مولانا نجیبی کروخی و دیدگاه‌های صاحب‌نظران در خصوص اندیشه و شخصیت ایشان را در خود جای داده است. تدوین و ترتیب این اثر توسط استاد عبدالرحمان عزیزی و بصیراحمد مبصر انجام گرفته‌است. این کتاب از حیث ساختار، از یک مقدمه و هشت فصل تشکیل شده است. فصل نخست به دو مبحث اختصاص یافته که در مبحث اول، شرح حال استاد بصورت کوتاه درج شده و در مبحث دوم، زوایای پوشیده‌تر زندگی ایشان در قالب گفت‌وشنفتی کاویده شده است. فصل دوم این اثر، بیست‌ونه یادداشت انتقادی، فکری، دینی و ادبی استاد را در خود گنجانیده که بر یازده یادداشت، ترتیب‌کننده‌گان تعلیق‌های کوتاهِ توضیحی نیز افزوده‌اند. فصل دیگر کتاب به قطعات ادبی و کوته‌نوشته‌های مناسبتی و انتقادی استاد تعلق گرفته است. فصل چهارم، یازده عنوان از اشعار استاد که در قوالب مثنوی، غزل، مخمس و رباعی سروده شده‌اند، در خود جای داده است. در فصل پنجم، گردآورندگان، مطایبات کوتاهی‌که در مجالس و مناسبت‌های مختلف از ایشان شنیده‌اند را گنجانده‌اند. فصل ششم به نامه‌ها و مکاتیب استاد مخصوص شده است. ممکن در بادی‌رأی، طبع این نامه‌ها سودمند به نظر نیاید، اما با خواندن این مکاتیب به خوبی به پرُبها بودن آن خواننده پی خواهد برد و به‌سان مکاتیب مولانای بلخ، احمد غزالی، عین‌القضات‌همدانی و امام ربانی از خلال آن به نکات بی‌نهایت با ارزشی دست خواهد یافت. دو فصل آخر کتاب به مقالات و اشعار شاگردان و آشنایان استاد که در مورد ایشان نوشته‌اند اختصاص یافته است. در فصل هفت، بیست‌وهفت نفر از نویسندگان و صاحب‌نظران در مورد زندگی، اندیشه، شخصیت، ویژگی‌های اخلاقی و منهج فکری استاد به ابراز نظر پرداخته‌اند که کوتاه‌ترین این نوشته‌ها یک صفحه و بلندترین آن شش صفحۀ کتاب را در برگرفته است. در آخرین فصل کتاب، سیمای اندیشه و شخصیت استاد که در قوالب منظوم شاعرانِ آشنا و آشنایانِ شاعر ترسیم شده، گنجانده شده است. این کتاب بعد از «نخل کهن کروخ» دومین اثری است که در مورد شخصیت مولانا نجیبی تدوین شده است؛ اما بدون‌شک نخستین کتابی است که تقریباً بیش‌تر یادداشت‌های استاد را در خود گنجانیده و به‌شکل منظمی مکتوبات ایشان را مدون کرده است. تدوین‌کنندگان اثر، برای ترتیب و تهذیب این کتاب زحمات زیادی را متقبل شده‌اند که با مطالعۀ کتاب به‌وضوح می‌توان شاهد آن بود. پخته‌بودن متن، زیبایی تعابیر، تعلیقات مناسب، دوری از مبالغه‌ورزی و افراط، طرح جلد مناسب و صفحه‌آرایی درست از عمده‌ترین امتیازات این اثر به حساب می‌آید. در کنار این، نارسایی‌های ویرایشی، خطاهای نگارشی، عدم یک‌دستی در ویراستاری و نبود ضابطه‌مندی و تبعیت از یک ساختار پذیرفته‌شده از عمده‌ترین کاستی‌های این اثر است که دیده‌فروهشتن از آن دور از انصاف است. قطعاً انجام چنین کاری، ضرورتی بود مبرم و اساسی و دَینی بود بر همۀ آشنایان جناب استاد؛ که با پشت‌کار، تلاش و زحمت‌کشی صادقانۀ تهیه‌کنندگان این کتاب، تا حدودی برآورده شد. امیدوارم نشر این اثر، زمینه‌ساز کارهای کلان‌تر و روش‌مندتری در حوزۀ اندیشه و شخصیت مولانا نجیبی کروخی قرار گیرد.
دست گردآورندگان این اثر فاخر درد نکند و پادش‌شان بر درگاه حضرت صمدیت محفوظ باد!
