اولین سالون های تیاتر در هرات

نوشته نوراحمد کریمی

تمثیل یا نمایش هنری است که می توان گفت،  از جندین قرن پیش به اشکال مختلف از جمله برنامه های عروسکی، پرده خوانی ، شعبده بازی ، دار بازی و اتن های عنعنوی در کشور ما معمول بوده است .
در این میان اجرای نمایش های عروسکی در هرات از پیشینه ای بیشتر نسبت به اجرای تیاتر برخوردار است و این هنر  در میان مردم،علاقمندان فراونی داشته است.
تا سال های نخست قرن بیستم، نمایشنامه‌های عروسکی به نام “لوپوتک” اجراء می شد که عروسک گردان معروفی در پشت صحنه آن حضور داشت. وی “حاجی محمد صدیق سنتوری” ساکن بازارچه قندهاری‌های شهر هرات بود که خانه شخصی خویش را به اینکار اختصاص داده بود و با همکاری شاگردانش و نواختن سنتور، به اجرای نمایشات دیدنی می پرداخت که علاقه‌مندان زیادی  نیز به خود داشت.
صحنه نمایش “لوپوتک” عبارت از یک میز و یک کمد بود که “لوپوتک”ها توسط تارهای سیمی از زیر میز رهبری می‌شدند. “لوپوتک”ها با لباس محلی روی میز حرکت می‌کردند. نمایش‌هایی چون “گرگ و شغال”، “رئیس و مامور کاتب” و… از جمله آثار “لوپوتک” بودند که در این دوران اجرا شده و مورد استقبال قرار گرفتند.
به همین گونه از دیگر هنر های نمایشی مي توان به پیدایش تیاتر نوین در هرات اشاره كرد.  « تعلیمات سابقه و حالیه »  نخستین تیاتر نوین در این ولایت است كه در فضایی باز که امروزه بنام تیاتر خیابانی معروف است، اجرا شد.
و اینک نه تنها که نمایش های عروسکی را صرفاَ می توان در برنامه های اطفال بعضی از شبکه های تلویزیونی دید، بلکه صحنه تیاتر نیز به دلیل نبود سالون مناسب برای اجراء، به نمایشات خیابانی و یا هم درامه های تلویزیونی بدل شده است.
به همین منظور وب سایت دوربین ضمن ارج گذاری به فعالیت های در خور تحسین هنرمندان،  طی یک گزارش تحقیقی، به شناسایی و معرفی سالون های نمایش،  از جمله سالون های خصوصی تیاتر در هرات پرداخته، تا این هنر ارزشمند را میراث داری نموده و همراهان گرامی مانرا با آن بیشتر آشنا سازیم.
تاریخچه:
محلی در دامنه های شهر هرات که تا پیش از تقسیمات شهری و ساخت و ساز های بلند منزل به قریه ای خوش آب و هوا و باغ های سرسبز و باشکوه  معروف و به باغ دشت  مسمی بود، جایگاهی مناسب برای تفریح و تفنن ماموران دولتی و شهروندان هراتی به شمار می آمد. بویزه آنکه باغ میرزا خان آن  به مرکز تجمع مقامات، بزرگان و هنرمندان شهر برای ارائه ی هنرشان و بهره بردن از هنر سایرین، زبان زد همگان بود و در واقع یکی از مهم ترین اماکن باغ دشت، همین ” باغ میرزا خان” محسوب می شد.
انتخاب این نام از سوی نگارنده نیز به دلیل اجرای نخستین درامه یا نمایش در باغ میرزا خان و تولد تیاتر نوین در هرات است که با نام « تعلیمات سابقه و حالیه »  توسط شخصیت های معروفی نظیر عبدالواحد بهره و صلاح الدین سلجوقی  بوده است.
عبدالعزیز مشهور به میرزا خان از مدیران و بزرگان صاحب نام هرات بود که در ایام جوانی در جنرال کنسول افغانستان در مشهد ایران همراه با سردار عبدالعزیز حیرت کار می کرد. سپس مدیر مالیه حکومت کلان بادغیسات شد و بعد ها در حکومات محلی کشک، شهرک، گلران و چغچران ایفای وظیفه نمود.
استاد صلاح الدین سلجوقی در شروع سال نو تعلیمی -۱۳۰۱ –  در نامه ای رسمی از استاد عبدالواحد بهره خواست تا جهت تشویق مردم به معارف نوین کشور، درامه ای را تنظیم و به معرض نمایش عموم مردم بگذارد.
بدین ترتیب  اجرای اولین نمایش فراموش ناشدنی هنرمندان هرات در باغ میرزا خان باغ دشت در پانزدهم ماه حمل همان سال در تقویم هنری این شهر و دیار رقم خورد. روزی  که تیاتر « تعلیمات سابقه و حالیه »  با تمرینات سخت و تاقت فرسا هنرمندان بخاطر اطلاع رسانی پیرامون نصاب تعلیمی جدید معارف کشور،  روی صحنه رفت و نقش و اهمیت بی بدیل هنر تیاتر در اطلاع رسانی همگانی و تغییر ذهنیت های مردمی را به اثبات رسانید.

هرات ننداری

در گذر سال‌ها این هنر در اماکنی چون مکتب رشدیه ( لیسه سلطان غیاث الدین غوری) تعمیر بلدیه ، تیمچه مختار زاده ها ، باغ تخت سفر و سالون سینمای هرات، به رشد و بلوغ کامل رسید. تا آنکه  اولین بار در سال ۱۳۴۲ به دستور شاروال وقت ، «هرات ننداری» اساس گذاشته شد و در سالونی که در مقابل پارک سینما ( فرهنگ کنونی ) اعمارشده بود، نزدیک به ۳ صد نفر نفر مشغول تماشای تیاتر هنرمندان شدند.
هرات ننداری از خشت های پخته یکی از مناره های فرو ریخته  مصلای هرات، در ساحه شمالی پارک شهر نو در دو منزل مجهز به سالون نمایش اعمار گردید. این تعمیر که نخست به منظور راه اندازی هوتل و سماواری بناء شده بود، به دسترس هنرمندان تیاتر قرار گرفت و هنرمندانی چون ( مرحوم استاد عبدالرحیم سرخوش، مرحوم استاد غوث محمد عسکر زاده ، مرحوم محمد علی شاه الفت و…) با تحمل رنج فراوان و مشقت های بسیار، به آن سماواری تغییر شکل داده و با ساخت ستیژ در آن، شکوه و عظمت صحنه تمثیل را به آن بخشیدند.
تیاتر های خصوصی در هرات
خصوصی سازی نهاد های فرهنگی، هنری و رسانه ای  از اصول مهم مندرج در قانون مطبوعات سال ۱۳۴۳ خورشیدی بود که بدون شک تحقق آن را باید یکی از مهمترین عوامل زمینه ساز رشد فعالیت های فرهنگی، هنری و مطبوعاتی در کشور دانست.
شروع و رونق نهاد های خصوصی از جمله ننداری های خصوصی در هرات از اواخر دهه چهل خورشیدی ‏شکل گرفت.
سالون های خصوصی تیاتر در هرات بیشتر در چوک گلها ، جاده بانک خون،  بازارچه قندهاری ها و فلکه درب خوش که از محلات پر رفت و آمد شهر هرات به حساب می‌آمدند و مسافران و جهان گردان خارجی در اطراف آن سکونت داشتند، تاسیس شدند. این سالون ها که تمام آن‌ها را هنرمندان تیاتر ساخته بودند، شامل بهزاد ننداری، گلران ننداری ،  باغبان ننداری سرکس و دار باز ها بود.
همچنین سالون تیاتر شام هرات نیز از دیگر سالون های دهه پنجاه خورشیدی محسوب میگر دد که بعد از وفات عبدالرحیم سرخوش،  جایگزین نام بهزاد ننداری در ضلع جنوبی چوک گلها گردید.

بهزاد ننداری

اولین تیاتر خصوصی در هرات « بهزاد ننداری» نام داشته که متعلق به شخصی به نام یوسف جان حیدری بود و توسط عبدالرحیم سرخوش  بنا شد.
داستان آغاز به کار تباتر خصوصی در هرات از آنجا آغاز شد كه یوسف جان حیدری با همکاری عبدالرحیم سرخوش کارمند مدیریت هرات ننداری تصميم گرفت، در قطعه زمین خود واقع در جنوب چوک گلها و مشرف به بازارچه قندهاری ها، تالاري را براي اجراي نمایشات و کنسرت های موسیقی بناء كند تا شهروندان مسافران و سیاحان خارجی که در آن سالیان شمار شان هم کم نبود، بتوانند اوقات فراغت خود را در اين سالون سپري كنند.
با تاسیس این سالون در هرات  اجرای برنامه ها و نمایشات هنری روی دست گرفته شد و از طریق لودیسپیکر و جارچی سینما عابرین و شهروندان به تماشاي نمایشات و اجرای موسیقی زنده دعوت مي‌ شدند و رفته‌رفته اين مكان به سالون بااعتبار تیاتری، هم سنگ با هرات ننداری شهرت يافت و ورود همه مردم به ازاي پرداخت پول براي ديدن نمایشات زنده در اين سالون آزاد شد. سالون بهزاد ننداری از سال ۱۳۴۷ به مدت یک سال تا وفات مرخوش – عقرب ۱۳۴۸- به همین نام فعالیت داشت و پس از این تاریخ نیز تا سال های اخیر دهه پنجاه خورشیدی با نام ( شام هرات ) داير بود. اما  با شروع جنگ ها و قیام های مردمی در مقابل حکومت وقت، از رونق افتاد  و سالها بعد با اعمار مارکت تجارتی به عنوان بازار لباس هرات زیر نام بی نظیر مارکت استفاده شد.
یکی از عواملی که ” بهزاد ننداری ” را از دیگر تماشاخانه های هم عصر خود متمایز می کند، فاصله گرفتن از روحیه ی کاسب کارانه ی موسس و اداره کنند ی آن بود و همچنین فضای مناسب و نمایشات آموزنده هنرمندان این سالون برای شهروندان و علاقمندان نمایش بوده است.
باید گفت تیاتر در هرات در طی دهه های چهل و پنجاه خورشیدی از حرفه‌ هاي پر مخاطب و پول ‌ساز به ‌شمار آمد، تا جايي كه اداره‌ كنندگان تیاتر های خصوصی با صرف سرمايه های هنگفت چندین سالون تیاتر دیگر را نیز به بهره‌ برداري رساندند.

تیاتر خصوصی سرکس ها و دار باز ها

دومین سالون تیاتر هم در جاده بانک خون با نام (  سرکس و دار باز ها) در سال ۱۳۵۴ تأسیس شد. بنابر اطلاعات شفاهی، فردی به نام محمد غریبیار در پی ساخت این سالون برای اجرای برنامه های نمایشی و سرکس گردید و آن را راه اندازی نمود. این سالون تا اوایل سال ۱۳۵۹ خورشیدی دایر بوده است و بعد از این تاریخ به دلیل اوج گیری انقلاب در هرات تغییر کاربری داده و به دوکان ها   تبدیل گردید.

باغبان ننداری

بعد از سالون سرکس ها و دار باز ها ،  فردی بنام غلام سرور سرکس سالون خصوصی باغبان ننداری  را راه‌اندازی کرد. این سالون در ضلع غربی جاده بانک خون و مقابل هوتل موفق بود. سالون یاد شده نیز از سال ۱۳۵۶ تا اوایل دهه شصت خورشیدی دایر بود . این سالون نیز بعد ها به دوکان ها و انبار بار تبدیل شد .

گلران ننداری

سالون خصوصی گلران ننداری از سال (۱۳۵۷)  برای دو تا سه سال در ضلع غربی جاده درب خوش مشغول به فعالیت بود.
این سالون با سرمایه گذاری مشترک دو تن به نام هایخان محمد و جان محمد با اجرای موسیقی رقص و پارچه های تمثیلی آغاز کرد. این سالون قبل از آنکه به شهرت برسد ، به دلیل اجرای برنامه های رقص و آواز در سال های نخست انقلاب، مورد تهدید انقلابیون قرار گرفت و در اواسط سال ۱۳۵۹ از فعالیت باز ماند و محل آن تبدیل به دوکان و انبار کسبه کاران گردید.

سرنوشت دردناک

بدین ترتیب با شروع جنگ ها در کشور، سرنوشت تمامی سالون های تیاتر حتی به شمول سالون سینما به رکود و تعطیلی منجر شد و کلیه سالون های خصوصی در هرات به تغیییر شغل و حرفه تن دادند. بهزاد ننداری تخريب شد و بی نظیر مارکت قد بر افراشت. دیکر سالون های های خصوصی نیز به دوکان های تجارتی مبدل شدند و عمر نچندان طولانی اين سالون ها هم پايان يافت.
فعالیت های هرات ننداری اگرچه تعطیل اما بر جا استوار ماند تا در دوره ای دیگر میراث دار فعالیت های هنری و نمایشی پیشکسوتان هنر تیاتر در این ولا باشد.
به دنبال پیروزی مجاهدین در سال ۱۳۷۱، تیاتر هرات صرفاَ در قاب نمایشنامه های تلویزیونی قرار گرفت و این رویکرد تا ظهور حکومت طالبانی در سال ۱۳۷۴ تداوم یافت.
از این تاریخ به بعد تلویزیون هرات به خاموشی فرو رفت و تنها سینمای هرات نیز تخریب شد.
شش سال بعد در شروع دهه هشتاد خورشیدی بار دیگر روزگار تاریک این شهر و دیار به سر آمد و پرده های مخملی تنها سالون به جا مانده از فعالیت های نمایشی در هرات پس از گذشت بیش از سه دهه از رکود و خاموشی، بار دیگر به آرامی کنار ‌رفت و چهره های بشاش و مالامال از امید هنرمندان این شهر و دیار، لبخند دوباره بر چهره های شهروندان نشاند.

هر چند که تعمیر هرات ننداری یکی از میراث‌های معنوی شهر هرات به شمار می رفت و از مکان های ماندگار در حافظه هنرمندان و هنر دوستان این شهر و دیار محسوب می شد و اهمیت حفظ و تقویت فعالیت های فرهنگی و هنری را در خود دارا بود. اما با بی مهری تمام به دلیل عقب نشینی خیابان شهر نو، زیر بیل های میکانیکی لودر های شاروالی جان داد.

منابع:
مجله دوربین
سرگذشت تیاتر و سینما در افغانستان
هرات در عهد ملکیار/ محمد وزیر اخی کروخی هروی

مصاحبه  با غلام فاروق سرخوش ( ممثل تیاتر )