نگاهی به صنایع دستی هرات در روز جهانی صنایع دستی

دهم ماه جون مطابق با 20 ماه جوزا هر سال مصادف است با روز جهاني صنايع دستي.

با تأسيس سازمان ملل متحد، حفاظت از ميراث‏هاي فرهنگي بشري به عهده يونسكو يا سازمان تربيتي، علمي و فرهنگي ملل متحد واگذار شد. از سال 1964م با تأسيس شوراي جهاني صنايع دستي به عنوان يكي از ارگان‏هاي وابسته به يونسكو، صنايع دستي و سنتي در قالب هنر و صنعت به عنوان بخشي از زندگي فرهنگي و حيات اقتصادي ملل، مورد توجه قرار گرفت. تشويق، كمك و راهنمايي صنعت گران دستي و بالا بردن سطح اطلاعات تخصصي و حرفه‏اي آن‏ها، حفظ و تقويت صنايع دستي و تجلي آن به عنوان ركن عمده‏اي از حيات فرهنگي ملت‏ها و نيز ايجاد همبستگي ميان صنعت‏گران سراسر جهان از جمله اهداف اصلي شوراي جهاني صنايع دستي است. در حال حاضر در اين شورا بيش از 90 كشور عضويت دارند و دبيرخانه آن نيز در آمستردام کشور هالند قرار دارد. مهم‏ترين نتيجه ‏اي كه از تلاش‏هاي جهاني صنايع دستي حاصل شده است، جلب توجه ملت‏ها به اهميت فوق‏العاده صنايع ‏دستي در زندگي فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي ملت‏ها مي‏باشد. هم‏چنين از طرف اين شورا، روز دهم جون  (برابر با 20 ماه جوزا ) به عنوان روز جهاني صنايع دستي تعيين شده است.

در همین خصوص وبسایت دوربین تحقیقات همه جانبه ای را پیرامون  فرهنگ ، آداب و رسوم و صنایع دستی ساکنان غرب کشور بویژه باشندگان ولایت هرات پرداخته است و امیدوار است تا مجموع این تحقیقات را در قالب موزیم مردم شناسی، مقابل چشم آورد.

صنایع دستی ولایت هرات

طبق تحقیقات انجام شده دهها رشته صنایع دستی در هرات شناسایی شده و از این میان قریب 50 رشته در هرات فعالیت داشته یا دارند که از این میان قالین بافی، شیشه سازی، کاشی سازی و شعر بافی از سابقه طولانی و اهمیت ویژه ای برخوردار هستند.

صنایع دستی هرات از قدیم الایام مورد توجه عام و خاص مردم بوده است و بسیاری از آثار هنرمندان این ولایت توسط بازرگانان، به دیگر ولایات کشور و سایر ممالک دنیا به گونه ی تجارتی انتقال یافته است.

لازم می دانیم جهت آشنایی شما گرامیان با مهم‌ترین رشته‌های صنایع دستی ولایت هرات، به تعدادی از آن صنایع اشاراتی مختصر داشته باشیم:

قالین بافی:

قالین یا فرش، نوعی زیرانداز بافته شده از الیاف پنبه، پشم و در بعضی موارد ابریشم است که معمولاً برای پوشش زمین به کار می‌رود. از آنجا که قالین و فرش همیشه نقش‌های زیبا بر خود داشته‌اند، امروزه به جنبۀ تزئینی آن نیز توجه می‌شود.
قالین یكی از صنایع دستی و سنتی ساکنان این دیار می باشد که از گذشته ها صادرات آن در صدر صنایع دستی و كالاهای صادراتی افغانستان قرار دارد.
در حال حاضر قالین های مشهور دست بافت ولایت هرات چون قالین موری، خان محمدی و بلوچی به کشورهای انگلیس، ایتالیا، کانادا، آلمان، ترکیه و دوبی صادر می شود.

شعربافی:

شَعربافی یکی از صنایع دستی هرات است. به موی انسان یا حیوان «شَعر» گفته می‌شود، و در اصطلاح بافندگی، شَعر نوعی پارچه‌ است که با مو یا ابریشم و با «دستگاه بافندگی» بافته می‌شود.
شعربافان هرات در کارگاه های تولیدی شان، دستمال ها و مندیل های ابریشمی می بافند که علاقمندان فراوانی به خود دارد. این تولیدات دستی از دوام بالایی برخوردار اند و با طرح و نقش های زیبا تولید می شوند.

خامک دوزی:

خامک دوزی از  روش های دوخت بسیار مشهور در کشور بوده و تاریخچه قدیمی دارد. زنان با استعداد ولایت هرات، مهارت زیادی در این دوخت دارند. اکثریت زنان و دختران جوان در قرا و قصبات با علاقه خاص به دوخت و دوز می پردازند. در صنعت خامک دوزی آنچه بیشتر قابل توجه است، زحمت و حوصله فراوان دوزنده می باشد که با علاقمندی تمام طرح مورد نظر را کار می کند.
نا گفته نماند که در خامک دوزی از تار سند استفاده می شود. مردم بیشتر در پیراهن های مردانه و تنبان ها و روسری های زنانه خامک دوزی می کنند.

شیشه سازی:

صنعت بومی شيشه سازي یا شیشه گری، یکی از قدیمی ترین حرفه های سرزمین ماست. این صنعت که بیش از سه هزار سال عمر دارد، در دوره حاکمیت کوشانیان و تیموریان و غزنویان به ویژه  در هرات باستان رونق بیشتری یافته و مروج بوده است.
شیشه گری دستی نه تنها یک هنر ، بلکه یک فرهنگ نیز می باشد.  این هنر را  در گذشته کیمیاگری نیز گفته اند. در حال حاضر تنها در هرات، دو کارگاه شیشه سازی باقی مانده است که به ساختن وسایل و لوازم شیشه ای می پردازند.
تنها فروشگاه های لوازم عتیقه در اطراف مسجد جامع معروف شهر هرات، به فروش این شیشه های لاجوردی رنگ می پردازند.

حکاکی:

حکّاکی، ایجاد طرح و نقش بر روی فلزات، کاشی، چوب و مواد دیگر است. این کار با ایجاد برجستگی و فرو رفتگی با کمک ابزار فلزی که می‌تواند پیچ گوشتی یا چاقو نیز باشد، انجام می‌شود.
در حال حاضر هنرمندان ولایت هرات بالای سنگ های خورد و کلان تزئینی، زیور آلاتی چون طلا و نقره و همچنان بالای چوب، نقش ها و خطوط بدیع و زیبایی را حکاکی می نمایند.

مکرومه بافی:

مکرومه بافی یک روش پارچه بافی است که در آن به جای بافت، از گره استفاده  می شود. امروزه در ولایت هرات، زنان زیادی به این حرفه مشغول اند و از نخ های مخصوص و در قالب رنگ های مختلف، انواع و اقسام پوشاک بچه گانه، مردانه و زنانه و حتی وسایل تزئینی می بافند.
با راه اندازی مرکز تجارتی خدیجه الکبری در چهار راهی مستوفیت و مرکز تجارتی- اقتصادی بانوان در خیابان نوایی، غرفه ویژه ای برای فروش محصولات مکرومه بافی مهیا شده است.

کاشی سازی:

از جمله صنایع معروف این ولایت کاشی سازی است  و به همین دلیل هرات را به خاستگاه هنر کاشی معرق و هفت رنگ می شناسند.
این هنر و صنعت از گذشته‌های بسیار دور در نتیجه مهارت، ذوق و سلیقه کاشی‌ساز در مقام شیئی ترکیبی متجلی گردیده، بدین ترتیب که هنرمند کاشی‌کار یا موزاییک‌ساز با کاربرد و ترکیب رنگ‌های گوناگون و یا با کنار هم قرار دادن قطعات ریزی از سنگ‌های رنگین طبق نقشه‌ای از قبل طراحی شده، با اشکالی متفاوت و موزون بناهای عظیمی را تزئین می‌کند.

در دوره‌ های قدیمی‌تر طرح‌ های ساده هندسی، منحنی، نیم دایره، مثلث و خطوط موازی که خط عمودی دیگری بر روی آنها رسم شده تصاویر کار شده توسط کاشی بودند.

به مرور زمان نقش‌های متنوع هندسی، گل و برگ، گیاه و حیوانات با الهام و تأثیر پذیری از طبیعت پدیدار شدند و در همه حال مهارت هنرمند کاشی‌کار در نقش دادن به طرح‌ها و هماهنگ ساختن آنها بارزترین موضوع مورد توجه در این هنر است.

صنعت کاشی‌سازی در ولایت هرات پیشینه‌ای 500 تا 600 ساله دارد و این صنعت در دوره‌های مختلف، فراز و نشیب‌های زیادی را پیموده و اکنون تنها چند کارگاه کوچک در شهر هرات این هنر را زنده نگه داشته‌اند.

حجاری سنتی

یکی دیگر از رشته های صنایع دستی هراتیان، حجاری یا سنگ تراشی است. این حرفه  رواج فراوان داشته و شهر هرات در این رشته کهن، بسیار پیشتاز است. دلیل این موضوع وجود معادن بزرگ سنگ مرمر در این ولایت است. هنرمندان این رشته معمولا از سنگ هایی همچون سنگ مرمر و سنگ های سیاه استفاده می‌کنند. سنگ تراشان این ولایت بیشتر خطوط مختلف نستعلیق، ثلث، کوفی و… را روی سنگ های قبور حکاکی می کنند و همچنان به حکاکی نقش ها روی سنگ های مرمر و قیمتی می پردازند.

همین اکنون تعدادی از هنرمندان به حکاکی تندیس هایی از چهره های انسان و نقش های حیوانات مشغول اند و عده ای نیز به ساختن دیگر اشیای تزئینی از جنس سنگ مشغول اند.

پوستین و چرم دوزی

پوستین دوزی یکی از صنایع قدیمه در هرات است که بیشتر در موسوم سرمای زمستان صورت می گیرد. اگرچه با ورود روز افزون البسه های خارجی، از اهمیت پوستین و استفاده آن میان مردم کم شده است

انواع کت‌ها و واسکت‌های گوناگون با طرح‌های متفاوت با زحمت‌کشی و سلیقه‌ی زیبا تولید می گردد و  این صنعت با تلاش و مقاومت تعدادی از هنرمندان و استادان هم‌چنان زنده مانده‌است. بدون شک در صورت حمایت های باالقوه دولت صنعت پوستین‌دوزی و چرم‌سازی نیز می تواند، روزگاری از شهرت بین‌المللی برخوردار گردد.

در همین حال هنرمندان این بخش در کنار  تولید کت و واسکت، به ساخت اجناسی دیگری چون کلاه پست می پردازند و عده ای هم  به ساخت دیگر لوازم چرمی می پردازندروی آورده اند. در حال حاضر بسیار از چرم دوزان این ولایت در بازار مسگر های شهر قدیم هرات به حرفه چرم دوزی مشغول اند و به تولید کیف، دستبد، زین اسب و… مداومت می ورزند.

سفالگری

رشته سفالگری در ولایت هرات قدمتی دیرینه داشته و اکنون نیز عده ای مشغول به تولید ظروف سفالی می باشند که بیشتر در دوکاکین ناحیه پای حصار هرات به فروش می رسد. سفالگران انواع مختلفی از لوازم سفالی از قبیل کوزه، تغار، کاسه، جام، پیاله، گلدان و… تولید می نمایند. بسیاری از هنرمندان مینیاتور کار هراتی نیز به سفال های زیبای هراتی، نقش های هنری می بخشند.