تاریخچه هنر عکاسی در هرات

نوشته: نوراحمد کریمی

از اوایل قرن بیستم میلادی پديده هاي متعدد هنری به هراتیان معرفي شد. از جمله عکاسی، چاپ ، مطبوعات، تیاتر و سینما. عکاسي که در اروپا متولد شده بود، بعد از گذشت یک و نیم قرن از تکامل آن، به هرات رسيد.
ساکنانی که در اوایل قرن بیستم در هرات زندگی داشتند، دوربین عکاسی را رقیبی موفق تر برای نقاشان و رسامان وقت می یافتند.
سيدعبدالواحد اعتماد نخستین کسی بود که توانست کمره عکاسی را در سال 1291 خورشیدی از خارج کشور وارد شهر هرات نماید.
وی با وارد نمودن این كمره و مقداري سامان و لوازم ، نخستين لابراتوار عكاسي را در منطقۀ پاي حصار هرات پايه و اساس گذاشت. سرانجام مدیر اولین عکاس خانه در هرات شد .
ورود این وسیله باعث ثبت لحظات زندگی تلخ و شیرین شهروندان هرات گردید که تا بتوان به کمک آن خاطرات خود را زنده نگه داشت.
سید عبدالواحد که برای خود و اولین عکاسخانه هرات لقب اعتماد را انتخاب کرده بود، با سفر به ایران، بعضی لوازم عکاسی از جمله شیشه های مخصوص، کاغذ و مقوا عکاسی را به هرات آورد. بسیاری از عکاسان بعدی این ولایت از شاگردان وی بوده‌اند. و از این میان مرحوم امان الله هروي و مرحوم ميرزا عبدالكريم خان در اوایل سال ۱۳۰۰ شمسی، عکاسخانه‌های دیگری برپا کردند .
در عکس‌های بجامانده هراتیان از سال های نخست قرن بیستم ، عکس‌های زنان وجود ندارد، اما عکس های متعددی از رجال و شخصیت های برجسته و صاحب نام آن زمان در کنار عکس های بجامانده از آبدات تاریخی این ولایت به مشاهده می رسد که اسناد تاریخی بی‌نظیری به شمار می آیند.
مثل عکس هایی از حاکمان وقت  هرات، اولین مدیر مسئولان هفته نامه اتفاق اسلام، عکس های دست جمعی از اعضای انجمن ادبی هرات در دهه بیست خورشید و سایر عکس هایی که از مقامات دولتی گرفته شده بودند.
در اواسط قرن بيستم ميلادي، عکاسی در هرات با ورود عده اي از عکاسان تازه نفس به اين عرصه، جان تاره ای می گیرد . و در اين ميان می توان از عکاسانی چون مرحوم حسين آقاي پشتون، محمد ناصر اميد، محمدظاهر ظفر، محمد نعيم برادران و… نام برد . در دورۀ روي كار آمدن دولت جمهوري محمد داود خان – 1352-  اهمیت عکاسی و کاربرد آن در جامعه بسیار مورد توجه واقع می گردد . برخی از عکاسان هرات ، جزء عکاسان مطبوعاتي و همكار با روزنامۀ اتفاق اسلام و مجلۀ هرات  به شمار می روند. عکس های عکاسان هرات از آبدات تاريخي، سفر هاي رئيس جمهور به هرات ،‌ برنامه هاي رسم گذشت جشن استقلال ، سوژه هاي ورزشي و…اكثراً در روزنامه ها و مجلات آن سالها به نشر رسيده است.  اولين عكس هايي  که در مطبوعات هرات از عكاسان اين ولايت به چاپ رسيده است، مريوط به عكاسخانۀ اميد مي شود.»
در اين ميان عبدالله قانع هروي نیز از جملۀ پیشروانی بود که در هرات، به حرفۀ عكاسي مبادرت مي ورزيد.
در این میان بسیاری از جهانگردان اروپایی نیز که در قرن بیستم از هرات گذشته اند، تصاویر ماندگاری از آبده های آن به ثبت رسانیدند.
در جنگ جهانی اول دولت آلمان برای کاستن از فشار جنگ تصمیم گرفت، به گونه‌ای انگلیسی‌ها را در شرق ـ به خصوص افغانستان که دروازه هند به شمار می‌آمد ـ مشغول سازد تا بخشی از نیروهای نظامی انگلیس برای دفاع از هند را آنجا مصرف نماید. به همین خاطر سفر هیئت‌ نظامی آلمانی به افغانستان براساس چنین سیاستی صورت می‌گرفت و ‘اسکار فن نیدرمایر ‘( ۱۸۸۵ـ ۱۹۴۵) در راس این هیات قرار داشت .گروه نیدرمایر با طی حدود ۲۲هزار کیلومتر ـ, سوار بر چارپایان, از عرض ایران و از میان کویر سوزان به سوی افغانستان عبور کردند تا به هرات رسیدند.
مایر از این سفرش عکس های فراوانی از نقاط مختلف افغانستان گرفته است و بخشی از این عکس ها مربوط به آبدات تاریخی و مناظری از ولایت هرات می شود.
گفتنی است، نیدرمایر در راس گروه اصلی, پس از این که از طریق بغداد و قصر شیرین و کرمانشاه وارد ایران شد و از آن‌جا به نهاوند و همدان و سرانجام اصفهان رفت, مدتی را در این شهر اقامت نمود و سپس مسیر بعدی را تا هرات با ۱۴۵نفر و ۲۳۶راس چهارپا طی کرد  و از آن جمع فقط ۳۷تن از افراد و ۷۹راس چهارپا به هرات رسید . بقیه در طول مسیر یا گریختند و یا جان باختند .
این در حالی بود که آن‌ها باید فعالیت خود را از دید نیروهای نظامی و جاسوسان انگلیسی و روسی که در سرتاسر اافغانستان پراکنده بودند پنهان سازند .
نیدرمایر و همراهانش سرانجام به هدف خود که ورود به افغانستان و عبور از آن بود توفیق یافت .
اما ‘حبیب الله خان’, امیر آن منطقه که زیر نفوذ نایب‌السلطنه هندوستان بود, با آنها آن چنان که باید همکاری نکرد و به اقدامی دست نزد .
نیدر مایر پس از توقفّی کوتاه در افغانستان از راهی که آمده بود، به ایران رفت.
آنه‌ماری شوارتسنباخ نویسنده، عکاس، روزنامه‌نگار و جهانگرد سویدنی از دیگر  جهانگردانی است که در سال 1933 میلادی از طریق مسیر ایران وارد هرات شد.
احتمالاً اين عکس که موتر های نظامی را در محوطه “بالا حصار” هرات در سال ١٩٣٣ نشان می دهد، توسط همین عکاس گرفته شده باشد. آب و رنگ عکس واقعا امروزی است. در کنار حصار قديمی می توان موتر ها و خطوط تلگراف يا تلیفون را هم ديد.
رابرت بایرون انگلیسی شاعر و سفرنامه نویس برجسته و دانش پژوه معماری اسلامی نیز از جهانگردان  قرن بیستم است که در 1933 همراه با کریستوفر سایکس فرزن سر پرسی سایکس مستشرق انگلیسی عزم سفر به افغانستان از مسیر ایران میکند.
تصاویر “روبرت بايرون”، جنبه نظامی ندارد. این عکس وی مقبره و سه مناره مصلاى هرات را نشان می دهد که در ماه می سال 1934 میلادی گرفته شده است. در آغاز شمار مناره ها سی عدد بوده است. در سال ١٨٨٥ به مشورت افسران بريتانيايی که به شاه عبد الرحمان کمک می کردند تا خطر تعرض روس ها به هرات را دفع کند، بيشتر مناره ها ويران شد و تنها نه مناره باقی ماند.
از همین سال ها تصاویر ویدویی نهایت ارزشمندی هم از شهر هرات به یادگار مانده است که این تصاویر توسط الا مایار فلمبرداری شده است و نخستین تصاویر ویدیویی از هرات محسوب می گردد.
الا مایار در سفری که در ماه جون ۱۹۳۹ با آنه‌ماری شوارتسنباخ به افغانستان داشت، موفق به ثبت این تصاویر دیدنی شد.
 این سفر با موتر فوردی که پدر آنه‌ماری شوارتسنباخ برای او خریده بود، آغاز شد و همین موتر بهترین وسیله سفر بود.