تاریخچه تیاتر در هرات

نوشته: نوراحمد کریمی

——————————

تیاتر در کشور ما افغانستان هم قدامت بسیار طولانی دارد. از تمثیل های محلی گرفته که در جشن ها، مناسبت ها و محافل شادی بخش ساکنان این دیار اجرا می شد، تا به صحنه های نمایش که در طول صد ساله اخیر اجراء شده است، همه و همه نشان از ذوق سرشار هنرمندان و علاقه وصف ناپذیر هنر دوستان ولایت هرات به هنر های نمایشی دارد.
پانزدهم ماه حمل سال 1301 خورشیدی تاریخ فراموش ناشدنی در تقویم هنری این شهر و دیار است. روزی  که اولین تیاتر نوین هنرمندان هراتی با تمرینات سخت و تاقت فرسا بخاطر اطلاع رسانی پیرامون نصاب تعلیمی جدید معارف کشور،  روی صحنه رفت و نقش و اهمیت بی بدیل هنر تیاتر در اطلاع رسانی همگانی و تغییر ذهنیت های مردمی را به اثبات رسانید.
بلی! « تعلیمات سابقه و حالیه » نام نمایشنامه ای بود که در باغ میرزا خان واقع باغدشت هرات توسط شخصیت های معروفی نظیر عبدالواحد بهره و صلاح الدین سلجوقی، که دست اندر کار راه اندازی آن بودند، با هنرنمایی تنی چند از هنرمندان آن وقت و زمان روی صحنه رفت.
استاد صلاح الدین سلجوقی در شروع سال نو تعلیمی  در نامه ای رسمی از استاد عبدالواحد بهره می خواهد که جهت تشویق مردم به معارف نوین کشور، درامه ای را تنظیم و به معرض نمایش عموم مردم بگذارد.
بدین ترتیب بر اساس یک وجیبه و رسالت ملی، درامه « تعلیمات سابقه و حالیه» آفريده شد و نمایش احساس برانگیز بازیگران آن سبب گردید تا این درامه به اثري ماندگار و قابل قبول منجر شود.
تیاتر « تعلیمات سابقه و حالیه» در سه پرده به نگارش در آمده بود. پرده اول یک سبق خانه سنتی را نشان می داد که یک تعداد اطفال، زیر گرمای آفتاب سوزان بر اساس جبر شلاق استاد، مشغول به سبق خوانی بودند.
پرده دوم نمایش، نشان می داد که شاگردان چگونه با یونیفورم مخصوص در چوکی ها نشسته و استاد با چهره گشاده، تدریس می کند.
پرده سوم و  پایانی این نمایش، جوانان شاغلی را نشان می داد که هر یک از رشته ای فارغ التحصیل و به کار در دوایر مصروف شده بودند.
تماشاچیان با دیدن نمایش « تعلیمات سابقه و حالیه»  ، معنای واقعی معارف نوین را تجربه کردند و اجرای آن، منجر به علاقمندی فراوان خانواده ها برای شمولیت فرزندان شان به مکاتب دولتی گردید.
بعد از گذشت دو سال از اجرای این تیاتر در باغ میرزا خان و تکرار مجدد آن در مکتب شرافت که امروزه به لیسه سلطان غیاث الدین غوری معروف و مسمی می باشد،  محمد حسن سلمی یک تن از نخستین هنرمندان تیاتر هرات، به همکاری گروهی از معلمین و متعلمین مکاتب، در اواسط ماه سنبله سال 1303 خورشیدی، با اجرای  نمایشنامه های « فتح آندس» و « استقلال » سوژه های تاریخی و حماسی را در قالب تیاتر نوین یادآوری نمود.
دهه چهل خورشیدی یکی از درخشان ترین دوره ها در عرصه فعالیت های  فرهنگی، هنری و مطبوعاتی در کشور، از جمله ولایت هرات به شمار می رود.
در سال 1342 ریاست شاروالی وقت از خشت های پخته یکی از مناره های فرو ریخته  مصلای هرات، در ساحه پارک شهر نو، اقدام به اعمار حوضی نسبتا بزرگ و یک باب تعمیر دو منزله مجهز به سالون نمایش در ضلع شمالی این پارک نمود. این تعمیر که نخست به منظور راه اندازی هوتل و سماواری بناء شده بود، به دسترس هنرمندان تیاتر قرار گرفت و هنرمندانی چون ( مرحوم استاد عبدالرحیم سرخوش، مرحوم استاد غوث محمد عسکر زاده ، مرحوم محمد علی شاه الفت و…) با تحمل رنج فراوان و مشقت های بسیار، به آن سماواری تغییر شکل داده و با ساخت ستیژ در آن، شکوه و عظمت صحنه تمثیل را به آن بخشیدند.
خصوصی سازی نهاد های فرهنگی، هنری و رسانه ای  از اصول مهم مندرج در قانون مطبوعات سال 1343 خورشیدی بود که بدون شک تحقق آن را باید یکی از مهمترین عوامل زمینه ساز رشد فعالیت های فرهنگی، هنری و مطبوعاتی در کشور دانست.
شروع و رونق نهاد های خصوصی از جمله ننداری های خصوصی در هرات از اواخر دهه چهل خورشیدی ‏شکل گرفت.
مرحوم عبدالرحیم سرخوش در طی سفرکاری که بناء به دعوت ( مرستون تیاتر کابل ) به مرکز کشورداشت، به سرمایه گذاری شخصی هنر دوست بنام ( یوسف جان حیدری) جواز فعالیت بهزاد ننداری را از وزارت اطلاعات و کلتور وقت کشور بدست آورد.
مرحوم سرخوش بازیگرانی را دور خودش جمع کرده بود که بیشترشان از قبل در نمایش های مدیریت دیده شده بودند. تعدادی از این بازیگران مثل محمد علی علفت شاه، غوث محمد عسکر زاده، محمد قاسم گذری، رحمت الله سیر، عبدالباقی اخوت و دستگیر سرود، سابقه بازیگری درخشانی  را داشتند.
در گذشته درامه ها و پارچه های تمثیل همواره از سوی هنرمندان به کمک ریاست شاروالی هرات اجراء می شدند.
این ننداری در ضلع جنوب غربی چوک گلها – بی نظیر مارکت فعلی- اعمار شد و از اواسط ماه اسد سال 1348 خورشیدی، آغاز به فعالیت نمود.
بهزاد ننداری را باید از نخستین ننداری های خصوصی دانست که اقدام به اجرای تیاتر و پرده های تمثیلی در فضای سرپوشیده و نسبتاً مناسب کرده بود.
سالون تیاتر بهزاد تا 17 قوس 1348 به فعالیت مشغول بود تا اینکه با مرگ استاد سرخوش، برای دو ماه، وقفه در کار آن به میان آمد.
سپس الفت هروی که در زمان حیات استاد سرخوش معاونیت این تیاتر را بر عهده داشت، مسئولت آن را بر عهده گرفت.
با وقوع کودتای هفتم ثور سال 1357 خورشیدی، فعالیت های فرهنگی و هنری رنگ و رخ دیگری به خود گرفت. اوضاع امنیتی ولایت هرات به وخامت گرائید و نخستین آثار نابسامانی ها در فعالیت های فرهنگی و هنری این شهر و دیار نمودار شد. نشریات فرهنگی ، هنری و اجتماعی اتفاق اسلام و ماهنامه هرات به خود رنگ و بوی حزبی و سیاسی پیدا دادند و هنرمندان تیاتر نیز مجبور به ترک صحنه و دست کشیدن از فعالیت های هنری گردیدند.
در اواخر دهه شصت خورشیدی هنرمندان تیاتر هرات که از دیرباز علاقمند به تولید فلم های هنری بودند، برای اولین بار در همکاری با رادیو تلویزیون هرات، تولید دو نمایشنامه تلویزیونی به نام های « حرص » و « زلف عروس » را کلید زدند. این دو نمایشنامه تلویزیونی نخستین فعالیت های تلویزیونی و سینمایی در هرات به شمار می رفت.
محمد قاسم مسرور طراح و کارگردان نخستین برنامه تفریحی تلویزیون این ولایت، زیر نام «  هنرستان هرات » بود که نمایشنامه های تلویزیونی « حرص » و « زلف عروس »  را در قالب این برنامه جای داد.
در این میان گروهی از هنرمندان مهاجر افغان در همکاری با نهاد های فرهنگی مهاجرین نمایشنامه ‌های حماسی، برای مهاجرین مقیم کشور ایران، روی صحنه بردند. یکی از هنرمندان معروف آن روزگار، فرحت هروی بود. او نمایشنامه‌هایی از جمله « غارت و خون» را در اواسط دهه شصت خورشیدی کارگردانی کرد. از دیگر مشهورترین نمایشنامه‌های حماسی دوران مقاومت را می‌توان به « چکمه های خونین»، کاری از بخش فرهنگی کمیته حزب الله افغانستان، اشاره کرد.
در اوایل دهه هفتاد خورشیدی و تشکیل حکومت مجاهدین، فرهنگیان و هنرمندان ، فرصت های بیشتری برای اجرای فعالیت های فرهنگی و هنری و تأسیس و راه اندازی نشریات چاپی به دست آوردند و هنرمندان هرات  نقش و جایگاه مهمی در فعالیت های هنری داشتند. در میان فعالیت های ‏صورت گرفته، به دستآورد های مهم هنری برمی خوریم که از اولین نشانه های صنعت فلم سازی در هرات به شمار می آیند و هنرمندان تیاتر، نخستین کسانی بودند که به کمک اداره وقت رادیو تلویزیون هرات، در این زمینه فعالیت کردند.
اولین فلم بلند سینمای هرات، فلمی با نام « آن دوران گذشت» ساخته فرحت هروي بود. در اين فلم، هنرمنداني چون: غلام فاروق سرخوش، نعمت الله حسين زاده، ابراهيم محمدي، محمد یعقوب امینی، محمد صدیق شایق، ازمری اختری، غلام دستگیر سرود، محمد صدیق بلبل هروی، غلام سخی غلامی و محمد قاسم مسرور  نقش داشتند.
« ددمنشان» دومین فلم تولیدی هنرمندان هرات در سال 1373 خورشیدی به نویسندگی عبدالکریم وحدت بود.
این فلم نیز توسط فرحت هروي كارگرداني شد و بيشتر پيرامون موضوعات قاچاق مواد مخدر می چرخید.
در اين فلم هم هنرمنداني چون: غلام فاروق سرخوش، نعمت الله حسين زاده، ابراهيم محمدي، محمد یعقوب امینی، محمد صدیق شایق، ازمری اختری، غلام دستگیر سرود، محمد صدیق بلبل هروی، غلام سخی غلامی و محمد قاسم مسرور  نقش داشتند..
علاوه بر این دو فلم، « زهر سفید» نام فلم دیگری با ژانر پوليسي بود كه با محوريت مبارزه با باندهاي قاچاق مواد مخدر به نویسنده گی « غلام فاروق سرخوش» و به كارگرداني « غلام صدیق جامی» توليد و از سوي شبكه تلويزيون هرات به نمايش در آمد.
اين فلم دو ساعته در مناطقي از ولسوالي غوريان و نواحي مختلف شهر هرات به ثبت رسيد.
در سالیان تسلط طالبان در هرات،  بسیاری از فعالیت های فرهنگی- هنری از جمله تیاتر و سینما تعطیل شد. بخشی از هنرمندان به همراه خانواده به ممالک خارجی کوچ کردند .
آن روزها همه صدا ها و فعالیت های هنری خاموش ساخته شده بود و کسی هم حقّ و جرأت اعتراض را نداشت.  آن روزها در تمام کشور ،نوعی یأس و ترس حاکم بود . ناامیدی مطلق در هنر و بین هنرمندان.
سالون سینمای هرات که روزگاری محل نمایش فلم و اجرای کنسرت های موسیقی و نمایشات تیاتری بود، با بیل و کلنگ ها وبولدیزر ها مواجه گردید.
هرگز معلوم نشد فلم ها و پروجکتور ها و دستگاه های نظیر و سابقه دار این سینما چه شدند . جز اینکه تنها یک پروژکتور آن که به سمساری ها لیلام و بیم نابود شدن و یا هم قاچاق آن به خارج از کشور می رفت، در حال حاضر در فرهنگسرای دوربین حفظ و مراقبت می شود.
این سکوت سهمگین تا اواسط سال 1380 خورشیدی به طول انجامید. اما با شروع به کار حکومت قانونمدار در کشور، روزنه های امید بر فعالیت های دوباره هنر های نمایشی دوباره گشوده گشت و باردیگر جمع کثیری از هنرمندان در مدیریت تیاتر هرات گرد هم آمدند و بر دور مرحوم استاد غوث محمد عسکر زاده حلقه زدند.
عبدالباقی اخوت، محمد قاسم مسرور، فرحت هروی، غلام صدیق بلبل، غلام دستگیر سرود، غلام فاروق سرخوش، ابراهیم محمدی، نعمت الله حسین زاده، عبدالکریم محمدیار، غلام سخی، محمد یعقوب امینی، فریدون فکروری، عصمت الله حسین زاده، بهزاد عسکرزاده، نجیب الله اکبری، بصیراحمد (چلچله) عزیز فیضی و شرآقا سروری از جمله هنرمندانی بودند که پس از فروپاشی نظام طالبانی، دوباره به جانب تیاتر روی آوردند  و فیروز ملائکه، جلیل اجمد احمدی، بصیراحمد قربانی، فاطمه حسینی، شگوفه مرتضوی، مینا امانی، عفت رحیمی و عزیزاحمد حیدری نیز در چوکات گروه های هنری خصوصی به هنرنمایی می پردازند.

هنرمندان این شهر و دیار در طول دهه هشتاد و اوایل دهه نود خورشیدی، دهها پارچه تمثیلی را در سالون تیاتر هرات به نمایش گذاشتند و به ماندگاری و رونق دوباره آن، همت گذاشتند. تا آنکه تنها سالون تیاتر هرات نیز سرنوشتی همچون سالون سینمای این ولایت به خود پیدا کرد و در اواخر سال 1394 خورشیدی، زیر بیل های آهنین لودر های غول آسای شاروالی هرات قرار گرفت و ظرف دقایقی چند، به مخربه ای در دل یک شهر آباد در آمد.