هراتیان پیشگام در علم ساخت آسیاب های آبی

اختراع آسياب آبي و انواع آسیاب در نقاط مركزي افغانستان، نمايانگر دانش و آگاهی ساكنان اين ديار در كليه علوم از جمله آب شناسي است. نخستین آسياب در كشور، آسیاب آبی یا آسياب پره است، با محوري عمودي یا افقی و پره هاي قاشقي و دوم آسياب شناور، كه با پره هاي بزرگ پارويي دوران مي كرده است. این گونه آسیاب در رودخانه هاي خروشان مركزي كشور به تعداد زيادي وجود داشته که هنوز هم بقایای آن در رودخانه های هیرمند، سرچشمه های هریرود و ارغنداب باقی اند. آسیاب های آبی و بادی با صدها سال قدمت، تجلی گاه هنر آريايي در استفاده از توان آب است. این آسیاب ها كه نخستين ميراث هاي ارزشمند جهاني محسوب مي گردند، معرف دانش ساكنان اين ديار پيرامون مديريت آب به شمار مي آيد.
در دوران قدیم آریایی ها با ساختن آسیابهای آبی برای آرد كردن گندم كه از آن نان می‌پخت – اولین گام را در راستای بهره‌گیری از نیروهای طبیعی برداشت. پیش از ساخت آسیابهای آبی، انسان برای آرد كردن گندم متكی به نیروی بازوان خود و یا نیروی حیوانی بود. پس از ساخت آسیابهای آبی، آریایی ها توانستند در كنار اختراع چرخ گام دیگری بسوی پیشرفت و ترقی بردارند.
آسياب هاي آبي از مصالحی چون قلوه سنگ کوهی و رودخانه ای، خشت خام با ساروج، گل خام و پخته و سنگ های کنده شده از کوه همراه با چوب ساخته مي شدند.
نحوه کار آسیاب های آبی:
دو قطعه سنگ پهن گرد(تینه سنگ و بلنه سنگ) که وسط آن ها سوراخ است روی هم قرار می گیرد و از درون سوراخ یک میله(مورغاک) از نوع آهن یا چوب به زمین وصل می شود. زیر لَخت ها یا محل تعبيه سنگ آسیاب جسم پره داری(گوی) به میله وصل می شود که وقتی آب از پایین ترین قسمت ناودان از طریق سرکوی با فشار به این جسم پره دار می پاشد، پره ها و در نتیجه سنگ های آسیاب را به حرکت در می آورد. هماهنگ با آن از گلوگاه وسط دیوار (دول) بالایی دانه ها به تدریج و از طریق یک دلو سوراخ که در بالای دیوار دول آویزان است می ریزد به نحوی که غلات از طریق سوراخ ها بین دو قطعه سنگ بریزد که با گردش سنگ، گندم، جو و غلات آرد شود.
قسمت نخست و مهم آسیاب، مسير و بند آب گرداني است كه آب را با فشار و قدرت به سمت پره هاي آسیاب براي گرداندن سرازیر می کند تا به آسیاب برسد. بدين ترتيب آسیابان شروع به کار می کند.
هنوز هم تعدادي از اين اسياب‌ها در قریه جاتی چون سروستان ولسوالی انجیل پر آب ولایت هرات فعالیت دارند و آثار و بقایای آسیاب های آبی از رونق افتاده نیز در گوشه و کنار این شهر و دیار به چشم مي‌خورند.
افسانه ای عامیانه پیرامون آسیاب بادی :

نتیجه: 
باید گفت اگرچه اين آسياب‌ها، جنبه‌ي اقتصادي خود را از دست داده‌اند؛ اما امروز داراي جنبه‌ي ديگري هستند. اين جنبه عبارت است از قدمت و در نتيجه داراي ارزش والايي از ديدگاه سیاحان و جهان‌گردان مي‌باشند.
امروزه در کشور هالند، آسياب‌هاي بادي معروف به «هالندي»، يکي از جاذبه‌هاي اساسي جهانگردي آن کشور است و حتي يکي از نمادهاي کشور هالند به شمار مي‌رود.
آسياب‌هاي آبی، جدای از آنکه مي‌توانند به عنوان يک جاذبه‌ي سیاحتی بدل شود، در تاريخ و علم مردم شناسی نيز داراي جايگاه والايي هستند. از اين روي شايسته است تا دير نشده، تعدادی از اين آسياب‌ها به عنوان آثار تاريخي و يا باستاني (بر پايه‌ي قدمت) به ثبت آثار ملي رسيده مورد حمايت قرار گيرند.