مجموعه های تاریخی خشتی هرات

اکثر تعمیر های اعمار شده در اوایل قرن 14 هجری شمسی در هرات با روکار خشت سفید چهار گوش، اعمار شده است. تعمیر های دو طبقه اي که ستون های باشکوه و ایوانی شکل آن زیبایی خاص به نمای بیرونی این تعمیر ها داده است. این ستون های خشتی در اکثر تعمیر های دو طبقه و قدیم شهر هرات به مشاهده مي رسند و ایوان های نیم دایره ای میان هر دو ستون، از ویژگی های برجسته تعمیر های دولتی و تعمیر های رهایشي ثروتمندان هرات در اوایل قرن بیستم میلادی بود. خشت کاری، کاشی کاری و استفاده از حلبی برای شیروانی کردن پشت بام ها، از جمله ویژگی های بارز و عمده معماری سالیان قبل در هرات است كه تلفيقي از معماري شرقي و غربي به شيوه سنتي هرات ميباشد.
ابتدای نهضت توسعه شهر هرات توسط محمد ابراهیم والی وقت هرات صورت گرفت. او شهر نو هرات را پایه گذاری کرد و پس از قتل او در سال 1307 خورشیدی، عبدالرحیم خان نائب سالار، بازار کهنه شهر قدیم را از ميان برداشت و احداث بازار های سرباز را اساس گذاشت.
در دوره غلام فاروق عثمان که سمت ولایت هرات را بر عهده گرفت، وسعت شهر به جانب شمال و شمال شرقی افزون شد و آبادی های جدیدی در این ساحات شکل گرفت و توسعه سرک ها و نهال شانی در اطراف آنها در زمان او اتفاق افتاد. سپس در دوره ی عبدالله ملکیار و به تعقیب آن سریاور، هرات شاهد عمرانات بیشتر گردید. و تاسیس شرکت عمرانات در زمان ملکیار در هرات، سبب تشویق دیگران و رونق آبادی در هرات شد. در زمان مایار نیز که در اواخر دهه سی خورشیدی والی وقت هرات بود، دوکاکین قديمي، تخریب و با خشت پخته و با اصول مهندسی و طرح های جدید اعمار شدند.
بدین ترتیب طی این سال ها تمامی توجهات دولت و بخش خصوصی، معطوف به اعمار ساختمان های دولتی و تعمیر های رهایشی گردید و به سرعت عمارت های باشکوهی در دو طرف جاده تازه اعمار شده و اصلی شهر که نواحی شهر را به دو قسمت شمال و جنوب تقسیم می کرد، پدیدار شد و جاده های نو تاسیس مخابرات، با ساخت ویلا های باشکوه شخصی، رنگ و بوی بالا شهر هرات را به خود گرفت.
از این نمونه ها خانه هایی را می توان مثال آورد که همچنان شکوه، زیبایی و عظمت شان را به رخ می کشند، و دیدن این مجموعه های تاریخی همچنان بسیار دلپذیر و دلپسند است.
تعمیر باشکوه سردار یارمحمد خان یا ریاست زراعت فعلی هرات، كوتي مختار زاده ها که بعد ها به کشور ایران برای راه اندازی سرکنسولگری آن کشور فروخته شد، تعمیر سابق جلب و جذب اردوی ملی، تعمیر لیسه سلطان غیاث الدین غوری، مقام ولایت و دهها تعمیر باشکوه دیگر، از ساخت و ساز هاي اوايل قرن بيستم در هرات است که از پشت دیوار های جالي دار خشتی نسبتاً کوتاه، قابل رؤیت بود. اما بتدریج – از اواخر دهه هفتاد خورشیدی بویژه از دهه هشتاد به بعد، این تعمیر ها با بی مهری مطلق مواجه شدند و موضوع حفظ و مراقبت از آنها و بازسازی و مرمت بخش های فرو ریخته و آسیب دیده آن ها، به باد فراموشی سپرده شد و نتیجه آن گرديد که بسیاری از تعمیر های باشکوه از جمله تعمیر دو منزله مقابل ریاست زراعت، تعمیر سینمای هرات، سالون تیاتر هرات و … تخریب گرديدند. همچنین اعمار ساختمان های جدید سمنتی و بلند منرل هایی چون هوتل ها ، آپارتمان های رهایشی، مراکز تجارتی ، شفاخانه ها، و… شهر هرات را به یکباره ناهمگون کرد و ساختمان های سمنتی، جایگزین خانه های خشتی هرات باستان شد.
اما در کنار تمامی بی مهری های انجام شده در قبال تعمیر های قدیمی شهر هرات، باز سازی و مرمت تعمیر سردار یار محمد خان از سوی ریاست زراعت ولایت هرات طي سال روان را می توان به عنوان شاخص ترین اقدام برای احیای دوباره ی آبدات تاریخی و عطف توجه به اصالت های برجسنه فرهنگی این شهر و یار نام برد. تعمیری که یاد و خاطره ی ساختمان های ویران شده چهارباغ واقع در جاده فعلی لیلامی ها را بعد از گذشت صد سال، دوباره زنده می سازد.
چارباغ در سمت غرب مسجد جامع هرات واقع بود که در جریان توسعه شهر کهنه و خیابان‌کشی – در سال‌های ۱٣۱۵-۱٣۱٦ خورشیدی – به کلی از بین رفت و برخي از ادارات دولتي در همين مستقر شدند.
زمین وسیع و باغ عمارت عبدالرحیم خان نائب سالار ( کوتی زراعت حالیه) که اشجار فراوانی در خود داشت، نسبت به خدمات صادقانه عبدالرحیم خان بخصوص در حفاظت از سر حدات ولایت هرات، از سوی امیر امان الله خان به وی بخشیده شد. سردارعبدالرحیم خان در آن، عمارتی بزرگ و باشکوهی را اعمار نمود که بقایای آن همین تعميري است كه از سوي رياست زراعت ولايت هرات مورد مرمت و بازسازي قرار گرفته است.
گفته می شود، شاه امان الله در راه بازگشت از اروپا، از تهران تا هرات ذریعه موتر آمد و یک شب را در همین عمارت گذراند.
سقف های چوب پوش و گنبدي، ستوان ها، تاق ها و دیوارهای خشتی، کتاره های چوبی، حویلی که پس از کشیده شدن خیابان خواجه علی موفق قسمت شمالی آن از میان رفته و صرفاً قسمت جنوبی آن باقی مانده است، دروازه ها و کلکین های چوبی، شکل و… شمایل این ساختمان زیبا را
تشکیل می دهد.