شاعر و فریادگر « نوای آزادی » درگذشت

جامعه ی فرهنگی و ادبی کشور در اول ماه عقرب سال جاری ، یکی دیگر از چهره های اثر گذار و برجسته ی خود را از دست داد و اهل قلم را سوگوار ساخت. سید فضل احمد پیمان شاعر، سیاستمدار و حقوق‌دان معاصر کشور درگذشت. او علاوه بر شاعری، سیاستمداری آگاه و حقوق دانی برجسته هم بود و سال‌ها در زمینه روزنامه‌نگاری نیز  در نشریاتی چون: روزنامه اتفاق اسلام، ماهنامه هرات، ماهنامه فروغ انقلاب، هفته نامه انقلاب اسلامی و نشریه پیام همبستگی  فعالیت کرد. غزل و حماسه سرایی بخش دیگری از فعالیت‌های سید فضل احمد پیمان را در برمی‌گرفت.

سید فضل‌احمد پیمان متخلص به سوگوار،  و اهل هرات و از بانیان شعر مقاومت در افغانستان بود. پیمان به زبان فارسی دری شعر سروده‌است. وی در قریه ملدان ولسوالی انجیل هرات در خانواده اصالتاً هراتی به‌دنیا آمد. مهم‌ترین آثار پیمان منظومه‌های شام شهیدان؛ نوای آزادی و توفان خون است که از شاه‌کارهای ادبیات حماسی کشور به‌شمار می‌روند. وی همچنان مؤسس و صاحب امتیاز ماهنامه فروغ انقلاب، نخستین نشریه چاپی در ولایت بادغیس افغانستان بوده‌است. پیمان از فعالان عرصه سیاسی در غرب افغانستان است. او در دهه هفتاد خورشیدی رئیس سارنوالی ولایت بادغیس بوده و در اوایل دهه هشتاد به عنوان مستوفی ولایت هرات و در اوسط همین دهه به صفت رئیس  سارنوالی استیناف ولایت هرات و مدتی را نیز به عنوان سرپرست ولایت هرات ایفای نقش کرده‌است.

شهرت پیمان اما بیشتر به‌خاطر اشعار و حماسه‌سرایی‌های اوست، پیمان در سرودن انواع گونه‌های شعر فارسی- مانند قصیده، مثنوی، غزل، قطعه، رباعی و ترکیب بند– تبحر داشت. سروده‌های حماسی پیمان به‌ویژه در زمان جنگ افغانستان و شوروی همواره در جبهات جنگ دست‌ به‌ دست می‌شد و در میان مهاجرین افغان در ایران و پاکستان توسط گروه‌ های سرود مدارس و نهادهای فرهنگی در مجالس بزرگ خوانده می‌شد.

فضل‌احمد پیمان در ۱۳۲۰ خورشیدی در ولایت هرات افغانستان به دنیا آمد. مدرسه را در روستای ملدان از توابع ولسوالی انجیل آغاز کرد و در کنار آن به آموختن کتاب‌های عربی و دینی پرداخت. او سرودن شعر را در سن ۱۸ سالگی آغاز کرد و روزهای جوانی اش نیز مصادف بود با جنگ‌های خونین افغانها با شوروی سابق.

در سال ۱۳۴۸ رسماً کارمند حکومت افغانستان شد و تا سال ۱۳۵۷ در پست‌های اداری حقوقی و عدلی در ولسوالی‌های گلران، غوریان، انجیل و کرخ هرات به وظیفه اش ادامه داد و پس از کودتای هفت ثور به اتهام گرایش فکری به ایده‌های مجاهدین افغانستان بطور جزایی به ولایت بادغیس موظف شد، اما تحت تعقیب استخبارات حکومت افغانستان قرار گرفت و در سال ۱۳۶۰ وظیفه رسمی اش را ترک و به صفوف مجاهدین در بادغیس پیوست و هم‌زمان نشریه فروغ انقلاب را برای مجاهدین دربادغیس تأسیس کرد. سفر به بادغیس فصل تازه‌ای از زندگی پیمان را در پی داشت. او با ایجاد روابط گسترده فرهنگی از نخستین کسانی بود که زمینه چاپ و نشر به صورت کلاسیک را در ولایت بادغیس آغاز کرد. پیمان سال‌ها در جبهات مختلف جنگ در بادغیس دوشادوش همرزمانش علیه نظامیان شوروی سابق جنگید و مدتی فرماندهی جنگ در منطقه بند سبزک در دهستان لامان مرز میان هرات و بادغیس را نیز بر عهده داشت. او تقریباً بیشتر اشعارش را در همین منطقه سروده، جایی که به گفته خودش خون و شعر و آتش با هم برایش مدغم شده بودند.

درخواست رئیس‌جمهور از پیمان

حین شدیدترین درگیری‌های مجاهدین با نظامیان وابسته به ارتش شوروی سابق نجیب الله احمد زی معروف به دکتر نجیب الله، رئیس‌جمهور وقت افغانستان یکی از نزدیکانش را به نزد پیمان فرستاد و از او خواست تا دست از سرودن چنین اشعاری علیه حکومت بردارد و از این طریق به پست‌های مهم حکومتی دست یابد، اما پیمان نپذیرفت.

پیمان در پی بحران‌های سیاسی مختلف بوجود آمده در افغانستان بارها با خانواده اش مهاجر شد، به گفته خود او، دو بار همراه با خانواده اش به ایران مهاجر شده‌است و چندین بار به گوشه و کنار خود افغانستان. پیمان مدتی را نیز در کمیته‌های سیاسی مجاهدین افغان در پاکستان گذرانده‌است. او مدتی نیز در ایران کارمند دفتر سیاسی حزب مجاهدین افغانستان «جمعیت اسلامی افغانستان» بود.

پیمان پس از پیروزی مجاهدین افغانستان به‌عنوان سارنوال  ولایت بادغیس از سوی امیر محمد اسماعیل که در آن‌وقت فرماندهٔی چهار ولایت از جمله بادغیس را نیز به عهده داشت مقرر شد. پس از تصرف غرب افغانستان بدست طالبان پیمان دوباره به ایران مهاجر شد.

اسارت به دست طالبان

پیمان در سال ۱۳۷۴ هجری خورشیدی از ایران خارج شد و همراه با امیر محمد اسماعیل در جبهات جنگ در شمال افغانستان شرکت کرد، سپس او با اسماعیل خان فرمانده ارشد نظامی غرب افغانستان در پی معامله پنهانیجنرال عبدالملک با طالبان در ۲۸ ثور ۱۳۷۶ به دست طالبان در مربوطات شهر فاریاب اسیر شد. بعد از آن پیمان با تعدادی از همرزمانش در یک اقدام غافلگیرانه موفق شد هنگامیکه طالبان اسرای جنگی را به طرف شهرمزار شریف انتقال می‌دادند، با استفاده از یک فرصت خود را از چنگ آنان نجات دهد. طالبان دیگر همرزمان پیمان از جمله اسماعیل خان را ۳ سال در اسارت داشتند.

پس از سقوط طالبان و بازگشت از ایران او برای مدتی مستوفی هرات شد. و سپس به عنوان رئیس سارنوالی  هرات مقرر شد و سه سال به این وظیفه اش ادامه داد. پیمان در خلال این وظیفه اش یکبار به عنوان سرپرست ولایت هرات در غیاب اسماعیل خان والی وقت آن ولایت انتخاب شد.

پیمان از زبان دیگران

برهان‌الدین ربانی رئیس‌جمهور پیشین افغانستان:

چکامه‌های پیمان از دل چکیده و بر دل می‌نشیند. سیمای دردآشنای شاعر گویای رنج‌های بی‌پایان ملت مظلوم ماست. اشعار نغز و دل‌نشینش با بیان رسا از عمق دردها و رنج‌های ملت زجر کشیده‌اش ترجمانی می‌کند. او شاعر سنگر است و عظمت و جلال سنگرداران را در برابر طوفان درد و رنج، صابر و شکیبا چون صخره‌های پر غرور کشور به پا ایستاده‌اند حکایت می‌کند.

خلیل‌الله خلیلی شاعر و نویسندهٔ افغان:

سید سخنور پیمان سوگوار، شور رسوا کن دشمن خوار و سوز ناله‌برانگیز گلگون قبایان وطن در اشعار خجسته تو چندان مقام متعالی دارد که جائی برای تحلیل و نقد ادبی بازنمی‌گذارد به صراحت می‌توان گفت که انسجام و رعایت مقررات و ریزه کاری‌ها در شعر شیدای تو بیانگر همان سبک عراقی است که در دبستان هنرپرور، شعر ساز روح‌انگیز و جان آویز پیر هرات پایه گذاشته‌است.

رضا چهرقانی برچلویی نویسنده ایرانی:

دوبیتی‌ها و اشعار پیمان همطراز با اشعار و دوبیتی‌های شاعر معروف عرب بیرم التونسی هستند و بیرم التنوسی را می‌توان بنیانگذار و پرورنده جنبش سخن سرایی توده‌ای هم روزگار مصر دانست.

با آن‌که در میان شاعران افغانستان کسی را هم طراز با بیرم التونسی یا حتی نسیم شمال نمی‌توان یافت، از بسیاری دو بیتی‌های فضل‌احمد پیمان هم نمی‌توان صرف نظر کرد. این دوبیتی سرای افغانستان که به «سوگوار» مشهور است نمونه‌های بعضاً جالب توجهی را در این زمینه عرضه کرده‌است.

محمد حنیف بلخی شاعر:

پیمان از نیایشی که به حضور پروردگار عرضه می‌دارد تا اینکه ضمن خطاب به هموطنانش همه فشرده‌های درونی‌اش را روی صفحات ریخته‌است، آتشی افروخته که هم می‌سوزد و هم می‌سوزاند.

نقیب آروین شاعر بادغیسی:

من آن زمان نوجوانی بیش نبودم که با پدرم در دل دره‌های منطقه لامان به خانه پیمان رفتیم، پیمان مردی برجسته و شاعر بود. شاعری که شعرهای ممنوع داشت. شعرهایی که خانه به خانه و سنگر به سنگر می‌گشت و دل‌های سرزمینی را به هیجان می‌آورد.

شعرهایی که نخستین جرقه‌های شعر مقاومت در افغانستان بودند. شام شهیدان نه تنها در میان مردم ناسازگار با حضور شوروی در درون کشور کتابی مشهور بود، بلکه آوارگان این سرزمین در کشورهای همسایه و حتی دور از آن، خواننده و خواهنده شعرهای این دفتر بودند. شعری که کم‎‌سوادان و گاهی حتی بی‌سوادان از یاد داشتند، شعری که سرود ستیز و ناسازگاری ملتی در سیطره شوروی بود.

مولوی غلام‌محمد نجیبی کروخ

منظومه‌های پیمان چون عقد ثریا در آسمان ادب طلوع نموده و چون قمری بر ظلمات زمان نورافشانی می‌کند، از چهره‌های دو چهره پرده برمی‌دارد و اندیشمندان را وادار به تحسین می‌کند و لب شعرشناسان واژه آفرین می‌آفریند.

عبدالقیوم ملکزاد از نویسنده گان افغان دربارهٔ پیمان و اشعارش در مقاله‌ای با عنوان سیری در قلمرو ادب حماسی می‌نویسد:

روح سخن پیمان سوگوار، انباشته ازدرد و داغ است و بیشترینش آلوده با ماتم و اندوه و ارائه دهنده تصاویری از سروقدان به خون غلطیده و بازتاب دهنده وضع پریشان مردم عزادار وسیمای ویران خونین دیار!

او در شرایطی که ارتش سرخ با هماهنگی و پادویی خلق و پرچم در کشور بیداد می‌کند و بوم وبر را به آتش می‌کشد و وجب وجب خاک ما را به خون تر می‌سازد، عید را، «عید ماتم» می‌نامد. زیرا! روزگارش با خوشی هرگز سر سازش ندارد!

مبارک بادعید آن خواهری را		که خاک تیره برسرمی کند باد
دل سنگ از فغانش آب گردد		زمانی کز برادر می‌کند یاد

مبارک عید آن زندانی ای را		که آگه نیست از عید وحلولش
انیس خلوت او کس نباشد		به جز تاریکی کنج سلولش

پیمان، که چشمان نم آلود منبعث از احساس و درد قلب شکسته اش، همواره دربرابر دیدگانم مجسم است، بسی تلاش می‌ورزد تا فریاد حزینش را با اندوه آوارگان و ماتم رسیدگان گره بزند.^[۱۷]

نمونه اشعار

پیمان اولین مجموعه اشعارش شام شهیدان را با مناجاتی برای رهایی سرزمینش از اسارت آغاز کرده‌است:

پیمان در دو مجموعه اشعار نخستش، شام شهیدان و نوای آزادی، بیشتر به بیان شعر حماسی پرداخته اما در مجموعه سوم خود به نام توفان خون، علاوه بر اشعار حماسی اشعار غیر حماسی زیادی نیز دیده می‌شود. او در شعری زیر عنوان من کیستم در مورد خودش گفته‌است:

نمونه دیگری از کلام پیمان:

در اشعار پیمان گونه‌هایی از دوبیتی و رباعی‌های محلی نیز دیده می‌شود. بیشترین اشعاری توسط مردم در روستاها حفظ می‌گردید، دوبیتی‌ها و رباعی شاعر بود. چند نمونه از دوبیتی‌ها و رباعی‌های سید فضل‌احمد پیمان

• بند زرمست از مناطق سخت‌گذر کوهستانی ولایت بادغیس است.

آثار

از وی سه اثر به نام‌های شام شهیدان و نوای آزادی و توفان خون به چاپ رسیده‌است. دو اثر نخست پیمان به صورت کل نایاب گردیده، اما توفان خون تلفیقی از اشعار دو اثر پیشین و اشعار چاپ نشده اش. توفان خون روز ۱۰ سرطان ۱۳۹۴ توسط انتشارات توانا در هرات چاپ شد. شام شهیدان نام اولین اثر پیمان است و نوای آزادی دومین اثر اوست که در سال ۱۳۶۸ خورشیدی با تیراژ ۵۰۰۰ جلد در چاپخانه پنگوئن در مشهد مقدس بچاپ رسیده‌است.

منابع

کتاب شام شهیدان نوشته فضل‌احمد پیمان

نوای آزادی چاپ مشهد نوشته فضل‌احمد پیمان

سیری درقلمرو ادب حماسی، نوشته عبدالقیوم ملکزاد

جلوه‌های نیایش در گلشن سرایش

تحلیل بن مایه‌های پایداری درترانه‌های عامیانه افغانستان