کنسولگری روسیه در هرات

نگارنده: نوراحمد کریمی

بر اساس تحقیق انجام شده در فرهنگسرای دوربین/۰۷۹۶۹۹۹۳۶۰

کنسولگری روسیه در هرات  تنها نمایندگی سیاسی خارجی تا قبل از افتتاح کنسولگری ایران در این ولایت بود.

این کنسولگری در اوایل سال ۱۳۰۰ خورشیدی در شهر هرات در کنار چهار کنسولگری دیگر روسیه در شهر های مزار شريف، قندهار، غزنی و ميمنه افتتاح شد.

ل. نیکولین – یکی از نخستین دیپلمات‌های شوروی در افغانستان، مسئول قنسولگری در آغاز سال‌های دهه ١٩٢٠ در هرات بود. وی سعی فراوان به خرج داد تا نفوذ دولتش را بر سر حاکمان این ولا قایم سازد. به گونه ای که کنسولگری شوروی در هرات سرآمد سایر نماینده گی های این کشور در افغانستان به حساب می آمد. نیکولین در تمامی مراسم های دولتی حضور داشت. به تجار هرات تسهیلات رفت و آمد به شوروی را فراهم می‌ ساخت و به اداره جریده اتفاق اسلام امکانات طباعتی از جمله کاغذ، رنگ و حروف سربی عرضه می‌نمود.

پروفسور داکتر ولادیمیر بویکو در کتاب رازهای سر به مهر تاریخ دیپلماسی افغانستان در نیمه نخست سده بیستم  با عنوان جمهوری هرات عبدالرحیم نائب سالار می‌آورد که به گواهی اسناد، ( کنسول شوروی ) نقش بس چشمگیری در تعیین مشی سیاسی عبدالرحیم خان و (جمهوری هرات) تحت رهبری او بازی می‌کرد. علت این کار آن بود که همانا پرسنل قنسولگری شوروی در هرات، در سراسر دوره جنگ های داخلی-۱۹۲۹- در افغانستان، ارتباط هرات با کابل را تامین می‌کرد.

همچنان در بخش دیگری از این کتاب به شروع فعالیت های بازرگانی میان شوروی و تجار هرات با تلاش کنسول وقت شوروی بعد از بسته شدن مسیر های تجاری به قندهار و سپس به هند که هرات را با کمبود کالا رو به رو کرده بود. اشاره می کند: فرصت هایی که موسسات تجارتی شوروی برای بهره گیری از آن لحظه ای درنگ نکردند. بدین ترتیب برای نخستین بار در بازار هرات انواع و اقسام کالاهای روسی از قبیل دخانیات، شیرینی باب و…)، پدیدار شدند و این اموال کالا های مشابه هندی را از میدان بدر کرد. به نقل از کتاب یاد شده، دلیل این موضوع، تا جایی رفتار خشن همسایه غربی– ایران بود. ایرانی ها در سراسر امتداد مرز افغانستان و ایران، قرنطین یک هفته‌يی برقرار کردند که منجر به برهم خوردن تجارت افغانستان با مشهد و سپس اروپا گردید.

با پدیدار شدن نخستین نشانه‌ های تثبیت وضعیت بازار در هرات، اتحادیه‌های تجاری بازرگانان که بعد ها شرکت‌ها (تجارت خانه‌ها) نامیده شدند، به میان آمدند. در این میان نقش پیشروی را در روند تجمع سرمایه بازرگانان در منطقه، شرکت حکیمف (عبدالمجید زابلی) تاجر و اقتصاد دان سرشناس و یکی از پیشاهنگان مناسبات بازرگانی شوروی – افغانستان؛ بازی نمود. این شرکت توانست بر پشم، چرم خام و کالا های وارداتی، قیمت‌های انحصاری گذاشته و بازرگانی مرزی را دست خود بگیرد.

در همین حال دیپلمات های شوروی در هرات رابطه مطبوعاتی بالقوه ای با نگارندگان هفته نامه اتفاق اسلام به میان آوردند و این روابط با کمک تخنیکی کنسولگری شوروی از هفته نامه اتفاق اسلام قوت بیشتر به خود می گیرد. کنسولگری تسهیلات لازم برای سرور جویا مدیر مسئول روزنامه فرهم می کرد تا وی از تاشکند مواد انشاراتی وارد کند و در  در باکو حروف چاپی سفارش دهد. این گونه همکاری‌ها، به دقت پنهان نگه داشته می‌شد.

تاریخچه رفت و آمد نمایندگان دولت روس به هرات و تحکیم روابط دیپلماتیک با حکومات افغانستان

تاریخچه برپایی و توسعه روابط میان روسیه و افغانستان و تماس های سیاسی میان دو کشور به سده پانردهم بر می گردد. در آن زمان بخش بزرگ سرزمین افغانستان در گستره دولت تیموریان به پایتختی هرات بود.

در نیمه نخست سال های دهه شصت سده پانزدهم نخستین سفیر روسی به هرات آمد. این رخداد را میتوان سرآغاز گسترش مناسبات سیاسی و اقتصادی روسیه و افغانستان شمرد.

این اتفاق مهم در دوره فرمانروایی ایوان سوم مسکو و همزمان  با حکومت تیمریان به پایتختی هرات اتفاق افتاد.

ایوان سوم ملقب به ایوان کبیر دوک بزرگ مسکو بود که کشور ملی روسیه را پایه‌گذاری نمود در سال‌های ۱۴۶۲- ۱۵۰۵ حکم‌رانی کرد و وسعت قلمروی تحت حکومت خود را سه برابر کرد. او نمایندگانی به کشور های همجوار فرستاد تا روابط دوستانه و اقتصادی با آنان برقرار کند.

به همین منظور اولین نماینده روسیه در تاریخ یاد شده برای ابراز مهر و آرزومندی نیک به هرات پایتخت تیموریان آمد و از سوی ابو سعید والی هرات با شکوه استقبال شد. این موضوع به گواه سمرقندی تاریخدان سرشناس قرن پانزدهم به پرپایی مناسبات دوستانه با روسیه عنوان شده است.

به تعقیب آن تمایل و بازدید سفیران هرات از مسکو در سال ۱۴۹۰ نیز سبب تحکیم هرپه بیشتر روابط دربتر هرات با مسکو گردید و هرچند هنوز بستر مناسب برای برپایی روابط پایدار میان دو کشور هموار نگردیده بود اما این تماس ها را می توان به عنوان تلاش هایی برای آشنایی و شناختن یکدیگر ارزیابی کرد.

با گذشت حدود دو و نیم قرن از برقراری اولین روابط میان افغانستان و روسیه در سال ۱۷۴۷ پس از تشکیل کشور مستقل افغانستان فرصت های دیگری برای برپایی پیوندها میان این دو کشور پدید آمد. به همین منظور به سال ۱۷۶۵ امپراطور روسیه بوگدان اصلانف را جهت ماموریت دیپلماتیک به افغانستان گسیل داشت. وی در خزان همان سال به هرات رسید اما چون احمد شاه بابا در آن هنگام سرگرم جنگ در هند بود وی موفق به دیدار وی نگردید و دوباره به مسکو بازگشت.

بوگدان اصلانف از ارمنی های قره باغ بود که در اردوی نظامی روسیه به خدمت مشغول بود. او ایران را دیده و زبان فارسی دری را به خوبی می دانست.

یک قرن و اندی بعد در سال ۱۸۵۷ دولت روسیه باز هم به فکر برقرار ارتباط با افغانستان افتاد. به همین منظور حکومت روسیه به امیر دوست محمد خان برای بار دوم به قدرت رسیده بود پیشنهاد کرد تا نماینده دیپلماتیک روسیه ن.و.خاکینوک خاور شناس باتجربه را بپذیرد و بر اساس توافقات اولیه هیات روس از راه تهران به هرات رسید.

از هیات روسی در هرات از سوی حکمران محلی –  سردار سلطان احمد – به گرمی استقبال شد. مگر امیر کابل از پذیرفتن نماینده تام الاختیار روسیه خود داری ورزید.

حکمران دولت هرات در آن هنگام مستقلانه عمل می کرد. تا آنکه ۶ سال بعد در سال ۱۸۶۳ هرات نیز به تصرف امیر دوست محمد خان در آمد و به حکومت مرکزی الحاق شد.

با گذشت نیم قرن از برقراری حکومت باریکزائی ها و بعد از استقلال افغانستان شاه امان خان چند معاهده و قرارداد با شوروی به امضا رساند كه هر كدام از آنها نقش مهمی در تاريخ سياسی و اجتماعی افغانستان داشته است.

اولين معاهده بين افغانستان و شوروی در ماه حوت 1299 خورشيدي مطابق سال 1921 ميلادی  به امضا دو طرف رسيد. به موجب اين معاهده طرفين استقلال يکديگر را به رسمیت شناخته و متعهد شدند كه با هیچ دولت ثالثی در موافقت نامه ای نظامی و سياسي كه ضرر به يكی از طرفين معاهده برسد وارد نشوند.

دو طرف به افتتاح پنج قونسلگری جمهوری روسيه در خاك افغانستان و هفت قونسلگری دولت عليه افغانستان در خاك روسيه به توافق رسيدند و قونسلگري های روسيه در هرات، مزار شريف، قندهار، غزنی و ميمنه و قونسلگری هاي افغانستان در پترگراد، قزان، خوقند، سمرقند، مرو، و كراسناوودسك گشوده شد و موافقت نمودند كه قونسلگری های كه در آينده در دو كشور گشوده مي شود بايد معاهده جديد به امضا برسد.

بدین ترتیب کنسولگری شوروی در هرات در همان سال افتتاح گردید.

گفته می شود، کنسولگری روسیه در هرات در باغ آزادی فعلی شهر واقع بوده است که مدتها از این محل زیر نظر سفارت روسیه در کابل  به فعالیت کنسولی می‌پرداخته است.

منابع:

عروضی سمرقندی

افغانستان در مسیر تاریخ/ میر غلام محمد غبار

افغانستان در پنج قرن اخیر/ غلام یحی فرهنگ

داکتر ویکتور کارگون/ روسیه و افغانستان/ ترجمه: آریانفر

سفرنامه خاکینوف

کتاب رازهای سر به مهر تاریخ دیپلماسی افغانستان در نیمه نخست سده بیستم / پروفسور داکتر ولادیمیر بویکو